جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وهابیت با تقسیم امور به «ما یقدر علیه العبد» و «ما لا یقدر علیه الا الله»، طلب امور ما لا یقدر از غیر خدا را شرک دانسته است. این تقسیم به معیار اصلی وهابیان برای شرک‌انگاری اموری از قبیل استغاثه تبدیل شده است. دست‌یابی به اشکال وهابیت در استناد به این معیار، مسیر پاسخ‌دهی به شبهات آنان را هموار می‌سازد و ضرورت پرداخت به این موضوع را دوچندان می‌نمایاند. پژوهش توصیفی – تحلیلی پیرامون این تقسیم بیانگر آن است که عالمان اسلامی هیچگاه این تقسیم را برای جداسازی میان دعای شرکی از غیر شرکی به کار نبرده‌اند. این تقسیم در روایات اهل بیت( نیز در این معنا استفاده نشده است؛ بلکه در دو حوزه واژگانی و مفهومی می‌توان آثاری از این تقسیم مشاهده کرد. کاربست واژگانی این اصطلاح، برای تعلیم یکتاپرستی و تبیین موازین شرعی بوده است و کاربست مفهومی، در توصیف بی‌کرانی خالق و کران‌مندی مخلوق مورد توجه روایات قرار گرفته است. معناکاوی این تقسیم نیز از وجود چالش ادراکی در ترویج این تقسیم خبر می‌دهد که ممکن است شرک در ربوبیت مطلقه خداوند را به دنبال آورد.

یکی از اتهامات تاریخی که از سده‌های نخستین تا کنون علیه شیعه مطرح شده است، مسئله «خان الامین» است. برخی منابع تاریخی و فرقه‌نگاری گفته‌اند که شیعیان یا دست‌کم گروهی از آنان به نام «غُرابیه»، عقیده دارند که جبرئیل در حق امیرالمؤمنین% خیانت کرده است و به جای اینکه وحی را به ایشان برساند، به پیامبر اکرم$ رسانده است. ناسازگاری این عقیده با فقه و عقاید شیعه و عدم ذکر چنین عقیده و یا فرقه‌ای در منابع فرقه‌نگاری و تاریخی شیعیان و منابع فرقه‌نگاری متقدم اهل سنت، بر اتهام‌بودگی این عقیده گواهی می‌دهند. این پژوهش به دنبال دستیابی به فرآیند انتساب این عقیده به شیعیان است. برای این منظور پس از بررسی پیشینه کاربست این اتهام، جریان‌ها و افرادی که در شکل گیری و گسترش این اتهام نقش داشته‌اند، مورد تدقیق قرار گرفته و سرمنشأ اصلی این اتهام، بنی امیه و برخی عالمان درباری مانند شَعبی (م 104ق) معرفی شده است.

آیه هفتم سوره هود، خبر از قرار داشتن عرش الهی بر روی آب می‌دهد. مهم‌ترین ابهامات این آیه ماهیت، کیفیت، منشأ و غایت «ماءِ» در زیر عرش است. با مراجعه به منابع امامیه و عامه شاهد وجود روایات و آرای همگون و همگن هستیم و تنها در اجمال و تفصیل میان فریقین اختلاف دیده می‌شود. بر پایه روایات اهل‌بیتm «ماء»، گوارایی است که ابتدا یاقوتی به وسعت هفت آسمان و زمین بوده و سپس تبدیل به آب شده و با درآمیختن باد و متصاعد شدن بخار از آن، تمام هستی از آن بخار آفریده شده است. با توجه به عدم وجود روایتی از پیامبر اکرمj در منابع اهل سنت در مورد تفسیر این آیه و لزوم ارتباط با منبع وحیانی برای تفسیر آن، مشابهت دیدگاه افرادی چون ابن عباس، کعب الاحبار و وَهب بن مُنَبَّه با دیدگاه شیعه، خبر از تأثیرپذیری آنان از علوم اهل‌بیتm می‌دهد.

اصلی‌ترین معیار مذاهب اسلامی برای تکفیر، انکار ضروری دین است که به عنوان تکفیر صحیح شناخته می‌شود. در نقطه مقابل، تکفیر نادرست وجود دارد که هیچ‌یک از ضروریات دین، انکار نشده است، اما به جهت جهل به مذهب خود یا مذهب طرف مقابل و یا جعل مبنای غیراسلامی، اموری که کفر محسوب نمی‌شود، به عنوان کفر قلمداد گشته است. مهم‌ترین عناوین تکفیر نادرست را می‌توان دوازده مورد دانست که به دو قسم مطابق با مبنا و غیر مطابق با مبنا تقسیم می‌شود. تکفیرهای غیر مطابق با مبنا عبارت‌اند از: انکار خلافت خلفا، ارتداد و سبّ صحابه، قذف عایشه، تحریف قرآن، غلو در حق اهل‌بیت(ع)، علم غیب و عصمت ائمه(ع)، خائن‌انگاری فرشته وحی، بداء و رجعت. این عوامل، از مواردی هستند که تکفیر بر اساس آن، با مبنای اهل‌سنت سازگار نیست. بنابراین با معرفت افزایی و تعامل سازنده میان مذاهب اسلامی، امکان رفع این تکفیرها وجود دارد، اما تکفیر مسلمانان توسط وهابیت به جرم عبادت غیر خدا، مطابق مبنای آنان در شرک‌انگاری توحید مسلمانان است و راهی برای اصلاح آن جز دست‌شستن از مبانی این فرقه وجود ندارد. بر پایه این تقسیم، می‌توان وهابیت را فرقه تکفیری دانست که تکفیر مسلمانان، جزو مبانی اعتقادی آنان است.

عبادت یکی از نیازهای فطری بشر است که شناخت نادرست آن، انسان را به پرستش معبودهای غیرحقیقی یا انجام عبادات بی‌محتوا و باطل وامی‌دارد. اهل‌بیت(ع) به‌عنوان سرآمدان معرفت و عبادت، شناخت کاملی از این گرایش باطنی انسان ارائه کرده‌اند که این مقاله به منظور دستیابی به ماهیت عبادت، روایات ایشان را کاویده است. از منظر اهل‌بیت(ع)، عبادت برترین گرایش‌ عقلی انسان است که از معرفت سرچشمه گرفته و ایمان را به ارمغان می‌آورد. مهم‌ترین عناصر تشکیل‌دهنده عبادت، خضوع و اطاعت، و قصد و نیت است. بایسته‌های عبادت در سه حوزه صحت، قبول و کمال پی‌جویی می‌شود. در منظومه معرفتی اهل‌بیت(ع)، مطابقت با کتاب و سنت، شرط صحت عبادت است. قبولی عبادت وابسته به وجود اخلاص و پذیرش ولایت اهل‌بیت(ع) است. شرط کمال عبادت نیز در دو ساحت ظاهری و باطنی قابل رهگیری است که اموری همچون مداومت بر عبادت، میانه‌روی در عبادت، مراعات قوای جسمانی و عدم تعارض با معیشت در بخش ظاهری، و خشوع و سکینه و خفا و عشق و بزرگ نشمردن عبادت در بخش باطنی موجب کمال عبادت خواهند بود.

وهابیت مهمترین چالش جهان اسلام در سه قرن اخیر است که با تکفیر مسلمانان، امت اسلامی را چندپاره کرده و فرصتی برای دست‌اندازی دشمنان اسلام فراهم نموده است. آنان با شرک‌انگاری برخی امور از قبیل استغاثه، استشفاع و نذر، مسلمانان را بدتر از مشرکان عصر نزول توصیف می­کنند. این سخن وهابیت برگرفته از مبنای فکری آنان در تعریف عبادت است که با دست بردن در آن، قصد و نیت را از تعریف عبادت خارج کرده و بسیاری از امور را به­صرف تشابه ظاهری با افعال مشرکان، در زمره امور شرکی به­شمار آورده­اند. در این مقاله، با مراجعه به روایات اهل­بیت(، دیدگاه وهابیت درباره مفهوم عبادت مورد نقد و بررسی قرار می­گیرد و از این رهگذر، ثابت می­شود که ائمه معصومین(، عبادت را بر دو رکن استوار دانسته­اند؛ اول، خضوع و اطاعت و دوم، قصد و نیت. برای این منظور، روایات اهل­بیت( با نگاه تحلیلی مورد پژوهش قرار گرفته و ماهیت عبادت از میان سخنان معصومان(، استخراج گردیده است.

وهابیان با استناد به روایت «ان المیت لیعذب ببکاء اهله علیه»، نتیجه گرفته‌اند، گریه و عزاداری بر اموات، نه‌تنها جایز نیست، بلکه موجب مُعذّب شدن میت می‌شود. این سخنِ آنان، با تکیه بر دو عنصر «یعذب» و «بکاء» در این روایت است. این نوشتار با شیوه توصیفی - تحلیلی و با استناد به منابع معتبر اهل‌سنت، برداشت نادرست وهابیت از این روایت را آشکار ساخته است؛ بدین ترتیب که بکاء در این روایت، به‌‌معنای مطلق گریه نیست؛ بلکه مراد، نیاحه مذمومی است که با گلایه و شکایت از قضا و قدر الهی همراه باشد. در تفسیر «یعذب» نیز، وجود تعارض میان این روایت با آیه )و لا تزر وازرة وزر اخری(، باعث بروز بیش از 12 دیدگاه شده است که بیشتر این آراء، با پذیرش معنای «نیاحه» برای «بکاء» است؛ البته برخی نیز در معنای «یعذب» تصرف کرده و آن را به‌معنای «اذیت شدن» دانسته‌اند که به‌نظر می‌رسد، بهترین توجیه برای حل تعارض فوق، همین سخن است؛ در نتیجه، نمی‌توان این روایت را مستمسکی برای عدم مشروعیت عزاداری قلمداد کرد. عزاداری، گریه، نیاحه، وهابیت، سماع موتی

اَخباریانْ اگر چه _ در مقایسه با دیگر اندیشه‌های رایج زمان خود _ مکتب فکری مستقلی داشتند، اما در موضوع امامت، کمتر می‌توان آنها را دارای دیدگاه‌هایی منحصر به فرد دانست. بیشتر آرای آنان بازتاب نظرگاه محدّثان و اندیشمندان سده‌های نخستین است. رویکرد حدیث‌محوری و پرهیز از تأویل و تفسیر عقل‌گرایانه، بر شیوهٔ استنباط آموزه‌های اعتقادی آنان تأثیر نهاده است. اوج گرفتن باور اخباریان نسبت به متکلمان در موضوعاتی که متکلمان به جهت رویارویی با مخاطبانی عام و استفاده از استدلال‌های فرامذهبی، مجبور به حداقل‌گرایی در این موضوعات شده‌‌اند، از مهم‌ترین نقاط اختلاف این دو جریان است که ثمرهٔ اعتماد به گنجینهٔ‌ روایاتی است که اخباریانْ خود را خزانه‌دار آن می‌دانند. به رغم ناسازگاری میان اخباریان و متکلمان در تعریف، تبیین ویژگی‌های خاص و ساز‌ و‌ کار تولیت و انتقال امامت، دشوار است که آرای اخباریان را برخاسته از مدرسهٔ کلامی مستقلی به شمار آوریم. استفاده از استدلال‌های کلامی برای اثبات برخی مسائل حوزهٔ امامت و آشتی با عقل در نظریهٔ امامتِ اخباریان، قابل انکار نیست که نشان از تعامل این مکتب با دیگر اندیشه‌های کلامی امامیه دارد. در مجموع، می‌توان «نظریهٔ امامت» در اندیشهٔ اخباریان را همسو با عالمان کلام‌پژوه و آمیخته با روایاتْ بدون تحلیل محتوایی، ارزیابی کرد.

اصطلاح «نواقض الاسلام» به‌معنای اموری است که ارتکاب آنها موجب ارتداد ‏و خروج شخص از دایرۀ اسلام می‌شود. این اصطلاح در آیات قرآن، روایات نبوی، ‏سخنان صحابه و تألیفات علمای اهل‌سنت استعمال نشده است و نخستین فردی ‏که آن را برای موجبات ارتداد به‌کار برد، محمد بن عبدالوهاب است. وی ده مورد ‏از موارد مهم نواقض الاسلام را نام می‌برد که از مهم‌ترینِ آنها، واسطه‌قراردادن ‏میان خود و خداست. پیش از او، ابن‌تیمیه بدون ذکر این اصطلاح و به‌عنوان ‏مواردی که اسلام را از بین می‌برد، مصادیق نواقض ‌الاسلام را در تألیفات خود ‏آورده است.‏

سلفیه جهادی مفهومی به نام ولاء و براء را از اصول اعتقادی خود برشمرده و مسلمانان زیادی را به دلیل عدم پایبندی به آن تکفیر می کنند. از دیدگاه آنان هرگونه محبت و همکاری با کفار به منزله خروج از دایره اسلام است. قتل و کشتار مسلمانان یکی از ثمره های شوم این اندیشه است. نادرستی اصل انگاری ولاء و براء، کفر آمیز نبودن محبت و یا همکاری با کفار و دستورات اکید اسلام به نیکی و احسان به غیر مسلمانان، مهمترین نقدهایی است که بر این دیدگاه تکفیری ها وارد می شود.