جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مناقشه درون‌گرایی و برون‌گرایی در عمل معرفت‌شناسی معاصر را به بن‌بست کشانده است. به همین دلیل، کوشش‌هایی برای جمع آن دو به قصد خروج از بن‌بست ایجادشده صورت گرفته است. دو مورد از این کوشش‌ها بسیار مهم است: یکی کوششی است که ویلیام آلستون از طریق جمع میان مؤلفۀ مبنا و مؤلفۀ مؤدی به صدق‌بودن انجام داده و دیگری کوششی است که در قالب معرفت‌شناسی فضیلت از سوی دو معرفت‌شناس مشهور، یعنی ارنست سوزا و لیندا زاگزبسکی صورت پذیرفته است. البته آلستون در اواخر عمر ایده‌ای انقلابی مطرح کرد که مطابق آن همه معیارهای معرفتی، اعم از درون‌گرایانه و برون‌گرایانه، در بستر و متن خاصی کاربرد و مناسبت دارد. بررسی این کوشش‌ها نشان می‌دهد می‌توان به گشایشی در این بن‌بست امیدوار بود. اهمیت این کوشش‌ها در این است که بینش عمیق‌تری را نسبت به مقوله معرفت از خود نشان می‌دهند، چون بخشی از معرفت را برساخته ذهن و بخشی دیگر را محصول مطابقت ذهن با عالم واقع می‌دانند.

مبانی وجودشناختی و معرفت شناختی فلسفه ملاصدرا اقتضای آن را دارد که مدل توجیه در گزاره های الهیاتی به گونه ای باشد که عوامل درونی و بیرونی موثر بر ایجاد، کسب و شکل گیری باور را به عنوان یکی از شروط توجیه باورها برای وی به رسمیت بشناسد. اندیشمندان مسلمان علم را تصدیق علمی یا همان قول جازم مطابق واقع می دانستند. باور هر گونه اعتقاد جازم است ولی باور موجه و مطابق با واقع نزد ایشان علم است که به روش حضوری و حصولی کسب می شود. در مبحث توجیه تصور غالب بر این است که روش فلاسفه اسلامی از جمله ملاصدرا، مبناگروی سنتی است. در حالی که از اصول اساسی و نظام فلسفی ملاصدرا استنباط می شود او از مبناگروی سنتی عدول کرده و احتمالاً رویکرد مبناگروی تعدیل شده و یا برون گرایی را در مقام اثبات اتخاذ کرده است. طبق نظریه معرفت شناسی ملاصدرا، رابطه نفس با علم، اتّحاد وجودی است و خروج تدریجی نفس از قوه به فعل و شدت یافتن آن با اندیشه و معرفت تحقق پیدا می کند و هر مرتبه که بالاتر می رود به صور علمی کامل‌تری از حیث تجرّد دست می یابد، پس مرتبه وجودی نفس بر نوع معرفت مکتسبه تأثیر دارد. اتّحاد وجودی میان نفس و صور علمی موجب می شود هر معرفت بر نفس بیافزاید و وقتی نفس با معرفت قبلی متّحد شد، کامل‌تر می گردد و می تواند صور علمی مجردتری را دریافت کند و کم کم زمینه کسب باور صادق در نفس ایجاد می شود. طبق نظریه حرکت جوهری، نفس تدریجی الحصول است. پس معرفت تدریجی الحصول است. هر چه نفس کاملتر، صور ادراکی مکتسبه نیز کاملتر. همچنین به علت اتّحاد وجودی نفس با قوا، نفس در بالاترین مراحل کمالی، مجهز به کاملترین قوای ادراکی می شود که باور صادق را دریافت می کند.ملاصدرا فرایندهای حصول معرفت را با توجه به قوای ادراکی موثر بر حصول معرفت به سه فرایند حسّ، خیال و عقل تقسیم می کند و فرایند عقلی را مشتمل بر دو فرایند برهان وکشف و فرایند کشفی را مشتمل بر دو فرایند وحی و الهام می داند و از نظر او درجه اعتمادپذیری هر یک از این فرایندها متفاوت از دیگری است و درجه اعتمادپذیری فرایند بر حصول باور صادق موثر است. استفاده از فرایندهای برهان و کشف و وحی و الهام وابسته است به ویژگی های فاعل شناسا، بنابراین علاوه بر فرایند، بستر و زمینه شکل گیری باور بر حصول باور صادق موثر است. در نتیجه می توان ادعا کرد؛ ملاصدرا علاوه بر ماهیت باور، به ویژگی‌های فاعل شناسا و فرایندهای حصول باور و کارکرد قوای ادراکی در حصول معرفت به عنوان عوامل غیرمعرفتی و بیرونی توجه دارد. نظریه های معرفت شناسی ای که معتقدند؛ علل بیرون از باور در شکل گیری و ایجاد باور موثرند، در زمره نظریه های معرفت شناسی برون گرایانه قرار می گیرند. یکی از مهمترین نظریه های معرفت شناسی برون گرایانه، نظریه اعتمادگرایی فرایندی و قوا و اعتمادگرایی مبتنی بر فضیلت است. البته قابل توجه است نظریه های فضیلت گرایانه را می توان رویکرد سومی در نظر گرفت که مولفه های اصلی نظریه های درون گرایانه و برون گرایانه در آنها اخذ شده است.

مسئلة سنتی استقرا یکی از صور بسیار مشهور شکاکیت به شمار می رود و تا به حال فلاسفة بسیاری برای حل یا منحل ساختن آن کوشیده اند؛ برونی گرایی یکی از رهیافت هایی است که به باور برخی معرفت شناسان می تواند در حل مسئلة سنتی استقرا به کار آید. مهم ترین نظریة مطرح شده در زمینة برون گرایی، نظریة اعتمادگرایی فرایندی است. اعتمادگرایی فرایندی به واسطة تأکید بر خطاپذیری باور ها، و برگرفتن معیارهای فروتنانه و سهل گیرانه در دستیابی به معرفت، در مقابل شکاکیت، کم تر آسیب پذیر است. در مقالة حاضر نشان خواهیم داد که این معرفت شناسان از این نکتة بسیار مهم غفلت می کنند که اعتمادگرایی فرایندی و به طور کلی، نظریه های برونی گرایانه، استقرا را پیش فرض می گیرند. از این رو چنین نظریه هایی از قابلیت قابل توجهی برای حل مسئلة مذکور برخوردار نیستند.

براساس نظریه معرفت شناسی فضیلت محور، استکمال نفسانی فاعل شناسا از عوامل مؤثر در حصول معرفت است. نظریه معرفت شناختی ملاصدرا با عنوان اتحاد عالم و معلوم، نزدیکی بسیاری به این دسته از نظریه ها دارد. زیرا از نظر ملاصدرا نسبت فاعل شناسا با باور و معرفت، اتحاد وجودی استکمالی است. از نظر ملاصدرا نسبت باور و فاعل شناسا در مرحله اول فرایند شناخت (مختص باورهای حسّی و خیالی) علّی و معلولی است. ویژگی رابطه های علّی و معلولی این است که علّت، فضایل و ویژگی های خود را به معلول انتقال می دهد؛ یعنی فضایل فاعل شناسا به باور منتقل می شود و ویژگی فضیلتی باور یعنی صدق نیز به فاعل شناسا سرایت می کند و بر شدت وجودی فاعل شناسا می افزاید. در مرحله دوم فرایند شناخت (مختص باورهای عقلی) نسبت باور با فاعل شناسا ترکیب اتحادی صورت با ماده است. اضافۀ باور عقلی به فاعل شناسا موجب استکمال نفس فاعل شناسا می-شود.

تبیین های پوزیتیویستی و ابطال گرایانه، هر دو در این فرض طبیعت گرایانه اتفاق نظر داشته اند که واقعیت محدود به سطح تجربی است و تبیین علمی باید به این سطح تجربی ارجاع دهد تا از وصف تحقیق پذیری، معناداری و علمی بودن برخوردار باشد. این در حالی است که از یک سو اصل علیت به مثابه ی شرط ضروری هرگونه تبیین علمی، به لحاظ منطقی از این سطح تجربی قابل استنتاج نبوده و در نهایت نه به صورت یک اصل تجربی بلکه به صورت یک اصل متافیزیکی و در زبان پوپر، ابطال ناپذیر باقی می ماند. از سوی دیگر، اصل عینیت تجربی به عنوان مبنای شرط آزمون پذیری تبیین های علمی نیز به دلیل مسبوقیت هرگونه مشاهده به نظریه، غیرقابل دفاع بوده است. ایده آلیست های کانتی همچون کهن و فایرابند نیز که بر بازنمایی واقعیت در قالب مقولات ذهنی تأکید داشته و از این رو قوانین علّی و نظریه های علمی را صرفاً بیانگر مدل ها و الگوهای ذهنی در تفسیر جهان واقع دانسته اند، از توجیه شناخت تجربی و ارائه ی معیاری برای مقایسه میان نظریه ها و پارادایم های علمی و همچنین ابطال نظریه ها و تحوّل علمی عاجز بوده اند. این مقاله ضمن بررسی و تحلیل مسائل تبیین علمی، بر روی پاسخ های رئالیزم انتقادی در این زمینه متمرکز می شود و به تحلیل این موضوع می پردازد که این رویکرد فلسفی چگونه تبیین علمی را مستلزم توجه همزمان به جایگاه پدیدار تجربی، برساخت ذهنی و واقعیت هستی شناختی در نظر می گیرد.

According to Plantinga’s reformed epistemology, as perceptual beliefs, religious beliefs are properly basic, and therefore need no additional justification. But as it has been said frequently, this idea may lead to relativism. In this paper, first, we argue that not only its relativistic aspect allows for religious extremism, but also it could be used to justify that kind of extremism. Then, reciting some historical testimonies, including John Calvin, Khawarij, Ibn Taymiyye and Seyyed Qutb, we suggest that in principle, for many centuries extremists have derived a benefit from an idea similar to reformed epistemology to justify committing violence and other unacceptable behaviors.