جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اثنی عشریه، از بزرگترین فرقه‌های امامیه بشمار می‌آید و از زمان رسول خدا صلّ الله علیه و آله و سلّم به شیعه معروف بوده‌اند. اهمیت این فرقه توجه اتان کلبرگ مستشرق شیعه‌شناس را به خود جلب و او این فرقه را محور مطالعاتی خود قرار داده است. کلبرگ در مقاله نخستین کاربردهای اصطلاح اثنی عشریه، با استناد به کتاب الشجره ابوتمام، فرقه اثنی عشریه را با فرقه حربیه یکی دانسته است. حربیه پیروان عبدالله بن حرب کندی بودند که عبدالله را به عنوان امام بعد از ابوهاشم فرزند محمد حنفیه، می‌دانستند. یاران او بعد از مدتی به کذب ادعای امامت او پی بردند و از او روی گردان شدند. در مقاله حاضر، نخست فرقه اثنی عشریه را در منابع شیعه و اهل سنت معرفی کرده، سپس با بیان گزارشی از این دو فرقه در کتب ملل و نحلی که قبل از کتاب الشجره ابوتمام، تألیف شده‌اند، عدم صحت ادعای اتان کلبرگ در یکسان انگاری دو فرقه حربیه و اثنی عشریه، روشن می‌گردد.

مهدویت از مهمترین آموزه‌های شیعیان دوازده امامی است. تفسیر و باور خاص شیعیان دوازده امامی به مسئله مهدویت و پیامدهای آن سبب شده برخی مستشرقان با رویکردهای متفاوت به بازخوانی مهدویت از نگاه شیعه دوازده امامی بپردازند. اتان کلبرگ از جمله مستشرقان سرشناسی است که در پژوهش‌هایش نسبت به مسئله مهدویت از نگاه شیعیان دوازه امامی توجه خاص نموده است. با توجه به اینکه در جهان غرب چهره شناخته شده به شمار می‌رود و از آنجایی که به سرزمین و رژیمی تعلق دارد که امروزه مهمترین دشمن ایدئولوژیکی و سیاسی شیعیان به حساب می‌آید، برداشت‌هایش از مسئله مهدویت به گونه مستقیم و غیر مستقیم برخی پیش ذهنیت‌ها را فراهم ساخته است. از آنجا که در زمینه بررسی دیدگاه‌های کلبرگ درباره مهدویت تا کنون به زبان انگلیسی اثر مستقل نگاشته نشده است، بررسی آثار و دیدگاه‌های او و نیز نقد آراء وی در این زمینه دارای اهمیت است. کلبرگ مهدویت را با فرایند شکل-گیری تشیع اثنی‌عشری پیوند داده که این فرایند در آغاز امامیه یاد می‌شده و بنابر عواملی به اثنی‌عشریه انتقال یافته و باور به غیبت امام دوازدهم و اندیشه مهدویت در تکمیل این فرایند نقش داشته و با این رویکرد مسائل مانند رجعت و سفارت را نیز مورد بررسی قرار داده است. بررسی‌های کلبرگ در این زمینه بنابر شواهد تاریخی، کلامی و روایی دارای ضعف و کاستی است. گزینش نمودن ادله، نگاه سطحی و گذرا به آثار عالمان شیعه اثنی‌عشری، تفکیک نکردن میان تاریخ و آموزه‌های شیعه اثنی‌عشریه و سایر فرقه‌های شیعی، استناد به منابع کمتر قابل دسترس، بی توجهی به عناصر چون تقیه و تحولات سیاسی و اجتماعی سده‌های نخستین سبب چنین برداشت و قرائت شده است. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی به دنبال بازخوانی آثار و آراء کلبرگ در زمینه مهدویت از نگاه شیعه دوازده امامی شکل‌گرفته است و با نگاه انتقادی نظرات کلبرگ را مورد بررسی قرار داده است.

ابوتراب یکی از کنیه‌های علی(علیه السلام) است. اما دشمنیهای کینه توزانه به ویژه در دوره بنی امیه از سویی، و حب افراطی علاقه‌مندان از سوی دیگر باعث شده زمینه صدور روایت کنیه ابوتراب در بین مجادلات و دیدگاه مذمت و منقبت آمیز قرار گیرد. به طوری که اکنون در منابع شیعه و اهل سنت دو دسته روایات درباره خاستگاه اطلاق این عنوان از سوی پیامبر بر علی(علیه السلام) ذکر شده است. اتان کلبرگ در مقاله ابوتراب مدعی است ابوتراب نه از روی مدح، بلکه از روی نکوهش و مذمت، به علی(علیه السلام) اطلاق شده و شیعیان با جعل احادیث به نفع علی ابن ابی طالب(علیه السلام) این عنوان را از مذمت به منقبت برگرداندند. این مقاله با رویکردی تحلیلی تاریخی، ضمن جستجوی روایات نقل شده در منابع شیعه و اهل سنت به نقد دیدگاه کلبرگ، و زمینه‌های ظهور این نقل‌ها پرداخته است. دو نقد کلی دیدگاه کلبرگ عبارتند از: نفی تغییر تدریجی ذمّ به مدح توسط شیعیان و عدم فحص کامل ایشان درباره خاستگاه‌های این کنیه در منابع شیعه و اهل سنت.

اتان کلبرگ، خاورشناس معاصر، شیعه‌پژوه و نویسنده بنام اسرائیلی است. وی مقاله‌ای درباره کاربرد اصطلاح «رافضه» در میان شیعیان امامیه دارد که در سال 1979 منتشر شد. همچنین، مدخل «رافضه» در دائرة‌المعارف اسلام را نیز نگاشته است. در مقاله نخست، وی عنوان «رافضه» را می‌کاود و با رویکردی تاریخی‌روایی سیر تطور معنایی و تاریخی این اصطلاح را در روایات شیعی بررسی می‌کند و تحلیلی از این مفهوم به دست می‌دهد. وی با جست‌وجوی رد پای واژه «رافضه» در قرآن کریم و نیز کتاب‌های تورات و انجیل می‌کوشد نحوه به‌کارگیری کتاب‌های اسرائیلی در روایات شیعی را بکاود. البته در پژوهشِ نخست وی، کم و کاستی‌هایی دیده می‌شود که برخی را در مقاله دوم مرتفع می‌کند. مقاله دوم، از لحاظ شیوه و روش پژوهش مشابه مقاله نخست است اما مطالب پیشین را بسط می‌دهد و دیگر احتمالات پیدایش عنوان «رافضه» را در کنار قیام زید می‌کاود. همچنین، چند روایت از اهل ‌سنت و زیدیه در به‌کارگیری این عنوان می‌افزاید. مصادیق رافضه، فرقه‌های گوناگون آن، جغرافیای رافضه، حضور روافض در شهرهای مختلف اسلامی، بزرگان رافضه و اعتقادات آنها از دیگر مباحث مطرح‌شده در این مقاله است که از خلال آنها سیر به‌کارگیری این اصطلاح را تا عصر حاضر پی می‌جوید. البته وی دیدگاه‌های ناصوابی راجع به شیعه امامیه مطرح می‌کند که توضیحات لازم در خصوص آنها و نقد برخی، در پاورقی ذکر شده است. در پایان نیز، هر دو مقاله کلبرگ از لحاظ روشی نقد شده است.

یکی از خاورشناسان شیعه پژوه معاصر، اتان کلبرگ (Etan Kohlberg) است. وی در مقاله‌ای با عنوان «برخی دیدگاه‌های شیعه امامیه در باره مسأله تقیه»۴ با رویکردی روایی _ تاریخی به تبیین رویکرد امامیه در باره مفهوم تقیه پرداخته است. مباحث او در این زمینه، طیفی از مسائل روایی _ کلامی و تاریخی را شامل می‌شود که از آن جمله می‌توان به تأثیرات آموزه تقیه بر حدیث شیعه و مرزبندی اخباریان و اصولیان اشاره کرد. او در تحلیلی خودساخته، حرمت به کارگیری تقیه را در برخی مناسک ناشی از حس تمایزطلبی ائمه _ علیهم‌السلام _ برآورد کرده است. در مقام نقد و بررسی این مقاله، ابتدا انتقادات مخالفان نسبت به امامیه در بوته نقد قرار گرفته، سپس دیدگاه‌های کلبرگ و ادعاهای وی با نگاهی روایی _ کلامی به داوری گذاشته شده است؛ به گونه‌ای که اثبات می‌شود، بر خلاف دیدگاه نویسنده، تعارضی در رویکرد امامیه نسبت به اصل تقیه وجود نداشته، التزام یا عدم پایبندی به آن در شرایط مختلف، متفاوت بوده است. در پایان نیز اثبات خواهد شد که روایات مرتبط با وجوب تقیه، با تمایزات فرقه‏ای ارتباطی نداشته، بلکه تابع مصالح و مفاسدی بوده که نویسنده از آنها غافل بوده است.

یکی از برجسته ترین خاورشناسان شیعه پژوه معاصر، «اتان کولبرگ» است. در این نوشتار، پس از معرفی اجمالی کولبرگ و آثار وی، گزارش کاملی از مقاله وی در موضوع جهاد ارائه شده و در مقام بررسی مقاله، در دو بخش نقد محتوایی و نقد منابع، آرا وی در بوته نقد قرار گرفته است.وی در مقاله خود تحت عنوان «تطور نظریه جهاد در شیعه امامیه» با مطالعه تاریخی و استناد به برخی روایات، به بررسی رویکرد امامیه نسبت به «جهاد» در عصر امیرالمومنین (ع) و پس از آن پرداخته است. او در این رهیافت ابتدا شباهت ها و تفاوت های میان امامیه و اهل سنت در باب مفهوم جهاد را مطرح نموده و مستندات امامیه در وجوب جهاد را بیان می کند، سپس به بررسی جنگ های امیرالمومنین (ع) پرداخته، و به مناسبت از احکام قتال اهل بغی سخن به میان می آورد. در پایان نیز وضعیت جهاد را از نگاه تاریخی، پس از خلافت حضرت علی (ع) تا عهد قاجار مورد بررسی قرار می دهد. مقاله حاضر با بیان نکات محوری اتان کولبرگ در موضوع جهاد، آن ها را از نظر محتوا و نیز منابع مورد استفاده در بوته نقد قرار می دهد.

در این مقاله بر آنیم که به بررسی ایمان از دیدگاه مرجئه که مهم ترین ممیزه این فرقه از سایر فرقه ها و نیز از مباحث محوری و نقطۀ مشترک شعب مرجئه به شمار می رود با استفاده از آیات قرآن و روایات ائمۀ معصومین(ع) بپردازیم. بی تردید مرجئه در برابر خوارج شکل گرفتند و بر این باور بودند که نباید هرگز دربارۀ عثمان و علی (ع) قضاوت کرد! بلکه بایدکار آنان را به خدا وانهاد. آنها معتقد بودند که نام خود را از الفاظ آیات شریفه گرفته اند. عقاید مرجئه در باب ایمان عبارتند از: 1. مؤمن بودن تنها اعتراف به شهادتین است؛ 2. تفکیک میان اسلام و ایمان مفهومی ندارد؛ 3. انجام دادن گناهان کبیره در ایمان تأثیری ندارد؛ 4. میان ایمان و عمل هیچ گونه ارتباطی وجود ندارد و حتی کارهای ناشایست انسان تأثیری بر ایمان او نمی گذارد. آنها با این افکار، جریان فکری جامعه را تحت تأثیر خود قرار دادند و از مسیر نقشۀ راهی که پیامبر اسلام (ص) برای سعادت دنیا و آخرت بشریت ترسیم فرموده بودند، به انحراف کشاندند. در این مقاله عقاید جریان فکری مزبور نقد و بررسی می شود و اثبات خواهد شد که امامیه بر این باور است که: ایمان اقرار زبانی و یقین قلبی است و در رتبۀ بعد از اسلام قرار دارد. گناهان کبیره در ایمان انسان تأثیر مستقیم دارد و روابط میان ایمان و عمل انکار ناپذیرند.

نگارنده مقاله حاضر با بررسی آثار شیعه‏ شناسان غربی درصدد است تا از میزان و نحوه شناخت آن‌ها در مورد آموزه‏های عقلانی ‌ـ اعتقادی شیعه امامیه (عدل و امامت) مطلع شود. شیعه‏ شناسان مورد مطالعه در این مقاله عبارت‌اند از: ویلفرد مادلونگ، مایر بارآشر، اتان کوهلبرگ، ونزبرو، رون بوکلی، هانری کربن، مونتگمری وات، هاینس هالم و آندرو نیومن. نویسنده در پایان مقاله با توجه به وجوه مثبت و منفی آثار شیعه‏ شناسان غربی پیشنهادهایی جهت بازنگری درون‌دینی در جنبه‏ های نظری و عملی به صاحب‌نظران شیعه دوازده‌ امامی ارائه می‌کند.

ایتان کلبرگ (Etan Kohlberg) خاورشناس معاصر و شیعه شناس، در سال 1943 در شهر تل‎آویو در فلسطین اشغالی زاده شد، او در سال ۱۹۷۱ موفق به اخذ دکترا از دانشگاه آکسفورد گردید. وی استاد دانشگاه عبری اورشلیم در قدس اشغالی است. او مقالات متعددی در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی دارد که عمدتاً پیرامون موضوعات شیعی است. او در سال ۲۰۰۶ بازنشسته شد.