جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الهی‌دانان ادیان ابراهیمی فاعلیت ایجادیِ خدای یگانه را منشأ وجود ممکنات می‌دانند. اما پیش از آن می‌توان پرسید «چرا ممکنات ممکن‌اند؟». برایان لفتو با بازاندیشی سنت الهیات فلسفی می‌گوید اغلب الهی‌دانان علم ذاتی خدا را منشأ امکانِ ممکنات می‌دانند؛ خدا به علم ذاتی سیب را می‌داند پس سیب ممکن است. لفتو از این پاسخ خرسند نیست، زیرا به باور او ذات الهی بی‌نیاز از فرض امکانِ ممکنات است. چه سیب ممکن باشد چه نباشد، خدا خداست. از طرفی امکانِ هر ممکنی ضروری می‌نماید، اما به باور لفتو منشأ این ضرورت نیز مندرج در ذات خدا نیست، بلکه مجعول به آفرینش ارادی او در ساحت علم است. خدا نه‌تنها نگارنده واقعیتِ مخلوق بلکه مبدع زبان سازنده آن است. مقاله پیش‌ رو ماجرای تصویر لفتو از این آفرینش را بازگو می‌کند و بر آن است که این تصویر برخلاف سودای لفتو، در پشتیبانی از الهیات موجود کامل با کاستی‌هایی روبه‌روست.

بنا بر باور ادیان ابراهیمی، خدا واقعیت غایی است؛ بی‌نیاز مطلق از همه ماسوا و ماسوا مطلقا به او وابسته. از سوی دیگر حقایقی وجود دارد که مطلقاً ضروری است و در هر شرایطی صادق. اگر حقایقِ مطلقاً ضروری وجود دارد که صدق آن‌ها وابسته به چیزی نیست، پس قلمروی از واقعیت وجود دارد که مستقلّ از خدا برقرار است، و خدا یگانه واقعیت غایی نیست. خداباوران برای حلّ این تعارض باید چگونگی مبدئیّت خدا نسبت به این حقایق را تبیین کنند. برایان لفتو با تمرکز بر حقایق ضروریِ مختصّ آفریدگان ـ مشخّصاً ضرورتِ اتّصاف ممکنات به امکان ـ به این مسئله پرداخته است که مبنایِ هستی‌شناختیِ ضرورتِ امکانِ آفریده‌ها چیست. پیش از آنکه بپرسیم: «چرا انسان وجود دارد؟» باید پرسید: «چرا انسان ضرروتاً ممکن الوجود است؟» غالب خداباوران با اتخاذ رویکردی نا اراده‌گرایانه (نظریات الوهی در اصطلاح لفتو) بر آنند که فرض ذات خدا مستلزم ثبوت حقایق ممکنات است. از سوی دیگر پاره‌ای از خداباوران با اتخاذ رویکردی اراده‌گرایانه بر این باورند که صرف ثبوت ذات الهی مستلزم تحققّ حقایق ممکنات نیست، بلکه باید عاملی از سنخ اراده در میان باشد. برایان لفتو با نقد نظریات الوهی، رویکرد اراده‌گرایانه میانه‌ای را برگزیده است که بر اساس آن برای تببینِ ضرورتِ امکانِ مخلوقات صرف ثبوت ذات کافی نبوده و عامل اراده و قدرت در میان است. به نظر می‌رسد نقد لفتو بر نظریات الوهی و رویکرد اراده‌گرایانه‌اش ناهماهنگ با پیش فرض اساسیِ او یعنی آموزه غائیت الهی است؛ و دست‌کم پاره‌ای از نظریات الوهی با این آموزه سازگارتر است.

یکی از مباحث مهم در فلسفۀ دین معاصر غربی، مبحث ازلیت خداوند است. ازلیت خداوند در فلسفۀ یونان و قرون وسطی، عمدتاً تفسیری فرازمانی داشت که بر اساس آن خداوند موجودی غیر زمان مند است و برای او درنظرگرفتن آغاز و انجام زمانی بی معناست. در نظر پاره ای از فیلسوفان عصر جدید، صفت ازلیت خداوند رنگ و بویی زمان مند می یابد و به این معنا تفسیر می شود که خدا در همۀ زمان ها بوده است و خواهد بود. با تأثیرگرفتن از این پیشینة تاریخی، ازلیت خداوند در فلسفۀ دین معاصر، دو تفسیر متفاوت داشته است که به زمانی گرایی (تفسیر زمان مند از ازلیت) و ازلی گرایی (تفسیر فرازمانی از ازلیت) معروف اند. به نظر می رسد که می توان با تأمل در سرشت زمان و لوازم آن و نیز ژرف کاوی در پاره ای از دیگر صفات خداوند، همچون تغییرناپذیری، ادله ای را بر ادلۀ ازلی گرایی سامان داد. همچنین، ایرادات وارد بر این تفسیر، همچون ایراد عدم انسجام مفهومیِ «موجود غیر زمان مند» یا ایراد مبتنی بر زمان مندبودن همۀ رخدادها، قابل پاسخ گویی اند. با این حال، معقولیت ازلی گرایی در گرو امکان ارائۀ تفسیری معقول از ارتباط موجود فرازمان با جهان زمان مند است.