جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

باور به مهدی، یکی از اشتراکات فرقه‌های اسلامی است که البته این فرقه‌ها در مصداق و جزئیات آن اختلافاتی با یکدیگر دارند. یکی از این موارد، مسئله «نام مهدی» است که در رخدادهای سده‌های نخست اسلامی نقش داشته است. بنابراین، بازشناخت باور مسلمانان به موضوع نام مهدی در بازنمایی ریشه‌ها و زمینه‌های حرکت‌های سیاسی و اجتماعی در آن زمان ضروری خواهد بود؛ چنان‌که بررسی تاریخی باور به نام مهدی با رویکردی تطوری به ارائه تحلیل‌های واقع‌بینانه، از فرایند بسط اعتقاد اندیشه مهدی در جامعه اسلامی کمک می‌کند. تحقیق حاضر با استفاده از منابع تاریخی، حدیثی و فرقه‌شناختی و بهره‌مندی از تحلیل داده‌ها می‌کوشد تصویری روشن از فرایند باورمندی گروه‌های مختلف مسلمان به نام مهدی ارائه کند. گویا این موضوع در میان شیعیان و اهل‌سنت با رویکردهای متفاوتی همراه بوده است. در این میان، گروه‌های مختلف شیعه و ازجمله امامیه نیز تفاوت‌های دیدگاهی با یکدیگر داشته‌اند. حوادث سیاسی و میراث حدیثی پیامبر اسلام(ص) در مورد مشابهت اسمی مهدی با خودش نیز در پررنگ شدن برخی نام‌ها همچون «محمد» نقش داشت.

فقدان بخشی از منابع تاریخی شیعه دغدغه‌ای است که برخی از متفکران به آن توجه کرده و علل مختلفی برای آن برشمرده‌اند. از جمله علل مادی را در زمره علت‌های نابودی این آثار می‌دانند. گرچه علل معنوی نیز برای فقدان منابع مطرح است اما موضوع این مقاله نیست. از آنجا که به علل مادی نقش پررنگ‌تری داده شده، این نوشتار علل مادی فقدان منابع تاریخی را می‌کاود و به این پرسش پاسخ می‌دهد که: علت مهم مادی فقدان منابع تاریخی چیست؟ بررسی گزارش‌های تاریخی و رجوع به منابع برای روشن‌شدن علت واقعی و سهم هر کدام از علل در فقدان منابع، با رجوع به کتاب‌خانه‌ها و تحلیل و توصیف داده‌های تاریخی روش این مقاله است. بسیاری از آثار، پیش از حمله مغول، بر اثر علل دیگری از بین رفته، و نسبت‌دادن مفقودشدن منابع صرفاً به حمله مغول، به عنوان مهم‌ترین علت مادی مفقودشدن، مطلب نادرستی است که اشتهار یافته است.

کتاب «حلیۀ‌الابرار» پیرامون سیره معصومان؟عهم؟ به قلم محدث قرن11 و12 امامیه، سید هاشم بحرانی است. این کتاب به دلیل شباهت فراوان به کتاب «بحارالانوار»، در بخش تاریخ زندگانی ائمه، جایگاهی همانند آن کتاب را داراست. بخش پایانی کتاب در مجلد پنجم، حاوی روایات مهدویت است. با این‌که بحرانی در زمینه مهدویت سه کتاب مستقل نوشته است؛ حلیۀ‌الابرار جامعیت کم‌نظیری در موضوعات مختلف مهدویت داشته است. مطالعه مهدویت‌نگاری بحرانی موجب آگاهی بیش­تر از تفکرات مهدوی اخباریان در دوره صفویه -عصر احیای مجدد اخباری‌گری می‌شود و همچنین شناسایی ویژگی‌های حدیث‌گرایی بحرینی‌ها را در پی‌دارد. همچنین بحث از وجود روایات فراوان مهدوی در منابع عامه، آشنایی با منابعی که فعلا مفقود می‌باشند، ولی نویسنده از آن‌ها نام برده و چگونگی تاثیر شرایط سیاسی دوره صفویه بر مهدویت‌نگاری شیعه، از دیگر جهات اهمیت است. بررسی همراه با توجه به سند و متن روایات کتاب، گویای رویکرد اخباری‌گریِ حداکثری بحرانی در انتقال مطالب کتابش است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی، با بهره‌گیری از رویکردهای تاریخی، رجالی و حدیثی همراه است.

نظریه ولایت تکوینی با معانی مختلف، از سوی بسیاری از اندیشمندان معاصر شیعی برای توصیف جایگاه امامت و برخی شئون امام بکار برده می‌شود. اثری از اصطلاح ولایت تکوینی در متون متقدم شیعی یافت نمی‌شود و در شمار اصطلاحات نوظهور در کلام شیعه است. این نظریه مبتنی بر مجموعه‌ای از پایه‌های الهیات شیعی و متأثر از بسیاری از عوامل درونی و بیرونی است که به طرز چشمگیری با مبانی عرفانی و فلسفی درآمیخته است. بر این اساس بازخوانی نظریه ولایت تکوینی در بازه زمانی قرن هفتم تا یازدهم هجری - از اوایل ظهور تفکرات عرفانی و فلسفی در تفکر شیعی تا دوره حضور و رواج آن- در ترسیم تاریخ شکل‌گیری و تغییر و تطور این نظریه بسیار راهگشا است که این امر با روش تاریخ انگاره (History of ideas) حاصل می‌شود. سیر تطور نظریه ولایت تکوینی در این قرون، نمایانگر سه مرحله شکل‌گیری، رشد و انسجام در نظریات هم‌نوا با شاخصه‌های معنایی ولایت تکوینی (خط عرفانی‌ـ‌فلسفی) است. همچنین نشان‌دهنده بسیاری از نظرات گوناگون و گاه متناقض از امام و توانمندی‌های او است که گاهی این تنوع و تناقض هم‌زمان در آراء یک فرد مشاهده می‌شود و ایجاد اضطراب و آشفتگی نظر در این موضوع می‌کند. این نظریه، هم‌زمان با ورود اندیشه‌های عرفانی و فلسفی به فکر شیعی، به‌واسطه خواجه نصیر، علامه حلی و ابن‌میثم بحرانی، مجالی برای شکل‌گیری می‌یابد. در ادامه، با سردمداری سید حیدر آملی و پس از آن در آراء ابن‌ابی‌جمهور احسایی با رویکرد جمع میان تشیع، عرفان و فلسفه، شاهد رشد و شکوفایی نظریه ولایت تکوینی هستیم. در جریان حدیثی، رشد و شکوفایی این اندیشه از سوی حافظ رجب برسی و با تأکید بر روایات منقبت و فضایل اهل‌بیت و تبیین تعاریف ولایت، جنبه‌ها و ابعاد آن که کمتر موردتوجه قرار گرفته بود، پشتیبانی می‌شود. متفکرانی مانند ملاصدرا و فیض، در قرن یازدهم، به‌واسطه حکمت متعالیه تبیین منسجم و سازگار با قرآن و حدیث، از این موضوع ارائه می‌دهند. علامه مجلسی نیز با توجه به رویکرد حدیث‌گرایی‌اش و همچنین متأثر از فضای غالب آن عصر (حکمت متعالیه) برمبنای روایات مناقب، معجزات و فضایل امام، تصویری متشکل از جامع شاخصه‌های ولایت تکوینی از امام ارائه می‌دهد. در مجموع می‌توان گفت مفهومی که از ولایت تکوینی در انتهای این بازه زمانی (7-11) به دست می‌آید، حاصل تغییر و تحولات در لایه‌های معنایی و تفسیری‌ای است که برای اندیشه‌ها و مفاهیم مختلف مانند، امام، ولایت، معجزه، کرامت، تصرف، انسان کامل، واسطه فیض، آفرینش و... در این پنج قرن ایجاد شده است که به جهت غلبه حکمت متعالیه پس از ملاصدرا و تا دوره معاصر، این نوع نگاه و تفسیر از امام، اوصاف او و هستی، عامل گسترش و تثبیت نظریه ولایت تکوینی می‌شود.

صوفیان از قرن پنجم، در شهر لاهور مانند سایر شهرهای شبه‌قاره هند، مورد احترام مذاهب، مسالک و فرقه‌های مختلف قرار گرفتند. ازاین‌رو، ساخت مراقد و رفتن به مزارات آنها، امری مطلوب بوده است. هرساله مجالس باشکوه در روزهای تولد و یا وفات صوفیان با اسم بزرگداشت آنان برگزار می‌شوند که آن را به ‌اصطلاح مردم شبه‌قاره هند، «عُرس» می‌گویند. امروزه، برگزاری آیین عرسِ مزارات مشهور لاهور، به عنوان یک فرهنگ شکل گرفته است. این نوشتار، در صدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی و میدانی، به این پرسش پاسخ دهد که چه تحلیل تاریخی از آیین عرس مزارات مشهور لاهور می‌توان ارائه کرد؟ نتایج این بررسی، نشانگر آن است که فرهنگ زیارت و بزرگداشت سالیانه، قبل از ورود اسلام به شبه‌قاره هند، وجود داشت که در فرهنگ جدید، یعنی فرهنگ اسلامی ـ هندویی هم رسوخ پیدا کرد. تأثیرپذیری از فرهنگ هند و اسلام مرقدگرا، از ریشه‌های مهم جایگاه اجتماعی و فرهنگی صوفیان و حمایت گورکانیان (1274ـ932ﻫ.ق) از آنهاست. گسترش و شکل‌گیری گردشگری مذهبی، مراکز فرهنگی و فرهنگ پیر و مرید، از پیامدهای مهم آیین عرس بوده است.

فهم دقیق‌تر احادیث ائمه^ نیازمند به بسترشناسی تاریخی است بدین معنا که کلام امام× در چه زمان، مکان و فضایی نقل‌شده است. یکی از این احادیث حدیث زینت است. این نوشتار عهده‌دار بستر‌شناسی تاریخی حدیث زینت است تا بتواند تحلیل دقیق‌تری از آن ارائه نماید. برای این هدف با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و با ارجاع به منابع روایی تاریخی به بررسی وضعیت ویژه دوران امام صادق× پرداخته و سپس آسیب‌های اجتماعی موجود در عصر ایشان را مورد بررسی قرار داده و در ادامه به کارکردهای حدیث زینت پرداخته است. بررسی و تحلیل‌ها نشان داد که بسترشناسی تاریخی نقش بسیار مهمی در تحلیل محتوای احادیث دارد و در این تحقیق روشن شد که حدیث زینت در پی هویت بخشیدن شیعیان و تحقق همزیستی مسالمت‌آمیز آنان با دیگران و سازمان‌دهی اقلیت شیعی در درون اکثریت سنی نقل شد و نقشه راهی برای تمام شیعیان در همه اعصار است تا آنان را به جایگاه اجتماعی مطلوب برساند.

فرقه فطحیه كه قائل به امامت بزرگ‌ترین فرزند بازمانده امام صادق به نام عبدالله افطح بود، از فرق درون شیعی دوران امامت امام رضا به ­شمار می‌رود. این فرقه، خود به دسته‌هایی تقسیم شد و انشعاباتی یافت؛ از جمله این كه شماری از فطحیان، كه دربردارنده فقهای بزرگی بودند، بدون حذف امامت عبدالله افطح از سلسله امامان خویش، امامت امام كاظم را نیز پذیرفتند و به این ترتیب امام رضا را به عنوان نهمین امام خود، پذیرا شدند كه می‌توان گفت: ریشه‌ای‌ترین عقیده آنان اعتقاد به انتقال امامت از برادر به برادر بود. بررسی تعامل امام رضا و فرقه فطحیه با روش تاریخی و تحلیلی موضوع این نوشتار است. نتایج پژوهش درباره تعامل امام و فطحیان حاکی از بازگشت برخی از فطحیان از عقیده خود است. امام در عین مبارزه با آنان، هدف خود از مبارزه را در واقع هدایتگری آنان می دانست و در این مسیر تا حدود زیادی موفق شد.

محمد عابد الجابری (1936-2010) از اندیشمندان معاصر عرب است که سهمی ویژه در تحول فهم و برداشت از تاریخ اسلام دارد. شیعه‌شناسی جابری حاصل پژوهش‌هایش درباره تشیع است که در آثار او پراکنده است. این نوشتار در صدد پاسخ به این پرسش اصلی است که: شاخص‌های ارتباط میان تشیع و تصوف از دیدگاه جابری چیست؟ هدف پژوهش حاضر بیان دیدگاه جابری درباره یکی‌بودن عوامل پیدایش تشیع و تصوف، و نیز یکی‌بودن آموزه‌های تشیع و تصوف است. در ادامه به نقد دیدگاه جابری می‌پردازیم. روش پژوهش حاضر توصیف دیدگاه جابری در زمینه ارتباط تشیع و تصوف است و با تحلیل دیدگاه او به نقد دیدگاهش خواهیم پرداخت. جابری تشیع را ناقص شناخته و دیدگاهی هم که در این زمینه مطرح می‌کند ناقص است. وی برای یکی‌بودن این دو جریان فکری شاخص‌هایی برمی‌شمرد، اما این شاخص‌ها برای اثبات مدعای یکی‌بودن کافی نیست. بنابراین، نقدهای جدی بر شناخت جابری از تشیع و تصوف وارد است.

علی‌رغم وجود برخی مفاهیم و آموزه‌های شیعی مندرج در «ولایت تکوینی» همچون معجزات، کرامات، علم غیب و دیگر شئون خاص امام در هستی، این اصطلاح در تاریخ و کلام شیعه نوظهور است. لذا برای یافتن جایگاه این آموزه در تفکر کلامی شیعه، بررسی تاریخ اندیشه ولایت تکوینی و سیر تطور آن ضروری است. از آنجا که مرحله نخست در مطالعات تاریخ اندیشه تعریف موضوع پژوهش است، در بررسی تاریخ اندیشه ولایت تکوینی نیز دست‌یابی به تعریفی جامع از این اندیشه برای آغاز کار الزامی است. در این مقاله با واکاوی اصطلاح «ولایت تکوینی» در ادبیات معاصر شیعی از نخستین کاربردهای آن در قرن سیزدهم و سپس پی‌جویی روند مصطلح‌شدن این اصطلاح در اندیشه علمای شیعی تاکنون، می‌کوشیم معنای جامعی از این اصطلاح به دست آوریم و در نهایت به دلیل وجود رویکردهای متنوع راجع به این ایده، ولایت تکوینی را در قالب چندین شاخصه معنایی ترسیم کنیم.

اندیشه تقریب بین مصلحان مذاهب اسلامی بیش از یک قرن است در محافل علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جوامع اسلامی به شکل یک نیاز ضروری در جهان اسلام مطرح است. هدف از این نوشتار تبیین مشروعیت رابطه اندیشه تقریب مذاهب با واقعیت و حقایق دینی است. اندیشه تقریب با استناد به آیات قرآن کریم می‌تواند برای رسیدن به واقعیات و حقایق دینی برای پیروان مذاهب اسلامی یک طریق مشروع و مناسب باشد؛ از این رو با بهره‌گیری از روش اسنادی و کتابخانه‌ای با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی، ابتدا آیاتی که به‌طور خاص ظهور در مسئله دارند تفسیر و تحلیل محتوا شده‌اند و در مرحله بعد آیاتی که به نحو عام و به‌ طریق اولویت دلالت بر جواز اندیشه تقریب دارند. ضرورت این کاوش درک صحیح از کارکرد اندیشه تقریب مذاهب است که می‌تواند زمینه مناسبی برای تحقیق و کشف واقعیت و حقایق دینی در بین پیروان مذاهب شود و نبود آن ممکن است پیروان مذاهب اسلامی را به‌افراط یا تفریط در مسائل دینی بکشاند؛ ‌رفتاری که با رسالت واقعی و حقیقت دین منافات دارد. به این سبب تأکید شده که اندیشه تقریب فی‌نفسه هدف ذاتی نیست؛ اما وجودش، به‌عنوان مقدمه، ضرورت عقلی دارد و بستری مناسب برای کشف حقایق و واقعیت‌های دین و گفتمان همزیستی مسالمت‌آمیز بین مسلمانان بر اساس اخوت دینی در مقابل گفتمان تفرقه، عداوت و تکفیر است.