جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مشهورترین تالیف علامه ملاعبدالله بحرانی، کتاب «عوالم العلوم و المعارف» موسوم به «جامع العلوم و المعارف و الاحوال من الایات و الاخبار و الاقوال» است، این اثر گرانسنگ همچون «بحارالانوار»، از شاهکارهای آثار شیعه بوده، حجمی بیشتر از «بحار الانوار» دارد. کتاب عوالم شامل موضوعاتی در توحید و نبوت ، احوال مرگ، برزخ، احوال عالم، خلق، سماوات و ارض، سایر اصول عقاید، شرح احوال پیامبران، پیامبر گرامی اسلام و ائمه اطهار علیهم‌السّلام با استدلالات فراوان درباره صحت اعتقادات امامیه و روایات فراوان فقهی است. بحرانی برای مقدمه کتاب عوالم، خطبه‌ای مفصل و خاص ساخته، بدینگونه که در اول و آخر هر فقره (پاراگراف) از فقرات خطبه یکی از حروف الفباء است به ترتیب از الف تا یاء چنانکه آغاز و پایان فقره نخست «الف» است و آغاز و پایان فقره دوم «ب» و همین گونه تا آخرین فقره که حرف اول و آخرش «یاء» است. این خطبه پنج صفحه از نسخه اصلی را فرا گرفته است. بسیاری از مجلدات عوالم در کتاب خانه‌های ایران و عراق موجود است، به گفته شیخ آقا بزرگ تهرانی ، این کتاب صد جلد است، جامع‌ترین نسخه آن در کتابخانه مرحوم حاج سید علی محمد وزیری در یزد است. در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، علاوه بر نسخ متفرقه از مجلدات عوالم، یک دوره نزدیک به یک دوره کامل از نسخه اصلی به خط مؤلف موجود است. برخی از مجلدات این کتاب همچون مقتل امام حسین علیه‌السّلام در سال ۱۳۱۸ ق. به چاپ رسید در دهه اخیر نیز برخی از جلدهای آن زیر نظر آقای سید محمد باقر ابطحی و تحقیق عده‌ای از فضلای حوزه علمیه قم و به همت مدرسه امام مهدی عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف به چاپ رسید، جلدهای «العقل و الجهل»، «النصوص علی الائمة الاثنی عشر»، «فاطمه الزهراء علیهاالسّلام»، « امام حسن »، «امام حسین»، « امام سجاد »، « امام باقر »، « امام صادق »، «امام موسی بن جعفر»، « امام رضا » و « امام جواد » علیهم‌السّلام از آثار انتشار یافته این دائرة المعارف است و جلدهای دیگر این مجموعه که درباره زندگانی معصومان علیهم‌السّلام است نیز، در دست تحقیق و نشر می‌باشد. گذری بر محورها: عوالم دارای صد کتاب است و برخی از کتابها خود دارای چند مجلد است و با حساب آوردن آنها تعداد مجلداتش از ۱۰۰ متجاوز است، عناوین این موسوعه بزرگ با تکیه بر جلدهای آن به شرح ذیل است: ۱. مقدمه ۲. کتاب العقل و ما جاء فی فضله و علامته و ضده علی الجهل و ذمه ۳. کتاب العلم ۴. کتاب المعرفة و اثبات الصانع ۵. کتاب التوحید ۶. کتاب العدل ۷. کتاب النبوة و فیه جوامع احوال الانبیاء ۸. کتاب قصص الانبیاء (در ۴ جلد) ۹. احوال الانبیاء (در ۱۰ جلد) ۱۰. غصب الخلافة و الفتن التی وقعت بعد وفات النبی (در ۱۰ جلد) ۱۱. احوال حضرت فاطمه علیهاالسّلام ۱۲. امامت و احوال ائمه اثنا عشر (در ۴ جلد) ۱۳. احوال الثلاثة و مطاعنهم (در ۳ جلد) ۱۴. احوال اربعه: طلحة، زبیر، عمرو عاص و معاویه (در ۳ جلد) ۱۵. احوال امام علی علیهاالسّلام از ولادت تا شهادت (در ۸ جلد) ۱۶-۲۶. احوال امام حسن بن علی تا امام قائم علیهم‌السّلام ۲۷. احوال عالم مطلق ۲۸. احوال عالم علوی، لوح، قلم، سماوات و. . ۲۹. نجوم و متعلقات آن ۳۰. ملائکة ۳۱. عالم سفلی، بحار، انهار و بلدان ۳۲. جمادات و طبایع ۳۳. نباتات ۳۴. کتاب حیوان ۳۵. احوال الجن و الشیاطین ۳۶. احوال انسان، روح، نفس و سایر قوی و تعبیر رؤیا ۳۷. طب ۳۸. احوال دنیاو عیوب آن ۳۹. مرگ و عالم برزخ ۴۰. علامت قیامت ۴۱. آخرت و معاد ۴۲. ایمان و کفر ۴۳. مکارم و مساوی اخلاق ۴۴. اوامر و نواهی ۴۵. کبائر و معاصی ۴۶. آداب و سنن ۴۷. احتجاجات (در ۲ جلد) ۴۸. مواعظ و خطب ۴۹. حکم و مواعظ ۵۰. کتاب العشرة ۵۱-۹۸. در فروع و ابواب فقه (از طهارت تا دیات) ۹۹. ذکر بعض اقوال رجال ۱۰۰. اجازات. نقدها و نظرها: کتاب عوالم العلوم در منظر صاحبان اندیشه به نیکی و بزرگی یاد شده است، اندیشمندان بر همانندی ساختار «عوالم» با «بحارالانوار» اشاره کرده‌اند و حتی برخی «عوالم» را «بحار» ی می‌دانند به گونه دیگر و بهتر از آن. صاحب روضات می‌نویسد: عبدالله بن نورالله بحرانی صاحب کتاب العوالم در مجلدات قطور که در آن اخبار وارده از خاندان عصمت و طهارت را در چندین مجلد بزرگ گردآوری نموده که همانند بحارالانوار است. محدث نوری در «فیض قدسی» معتقد است که «عوالم» همان «بحار» است به صورتی دیگر. بی شک طرح و تدوین کتاب عوالم متاثر و الهام گرفته از دوران حضور بحرانی در تدوین بحارالانوار است و شاید بتوان گفت که این اثر که با ابتکار بحرانی گردآوری شد، یک آرزوی بزرگ علامه مجلسی را محقق ساخت چون مجلسی پس از تدوین «بحارالانوار» بر آن شد تا با نگارش (مستدرک البحار) تمام احادیث و روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السّلام را یکجا گردآورد و هرآنچه را در «بحارالانوار» نیامده بود، با استفاده از دیگر کتابهایی که بدانها دست نیافته بود و پس از تالیف بحار آنها را فراهم آورد، به آن اضافه نماید که با وفاتش این آرزو محقق نشد، لیکن یکی از برترین شاگردان وی، علامه شیخ عبدالله بحرانی درپی انجام آن شد و «عوالم العلوم» را با یک پیکربندی نو و بدیع عرضه داشت، او آنچه را استاد در کتاب بحارالانوار نیاورده بود با نظمی جدید همراه با ابداع در تنظیم و ابتکار در عناوین یکجا گردآورد. بحرانی این کتاب را پس از درگذشت مجلسی (تاریخی که در ذیل بیشتر نسخ اصل دیده می‌شود) نوشت البته با اینکه شیوه تالیف آن شباهت‌هایی با کتاب بحارالانوار مجلسی دارد، خود او نه هیچ سخنی دال بر اینکه از شیوه استاد پیروی کرده، دارد و نه هیچ از «بحارالانوار» نام می‌آورد. باید اذعان داشت که از نظر تبویب، عوالم را می‌توان بهتر دانست گرچه «بیان»‌های علامه مجلسی که در اغلب صفحات بحار را مزین ساخته و به شرح روایات و احادیث پرداخته، بر احدی پوشیده نیست که عوالم فاقد آنست. همچنین نقطه مهم و شاخص عوالم، دربردارندگی روایات و احادیث فروع و ابواب فقهی از طهارت تا دیات در ۴۸ جلد است که این اثر را از بحار ممتاز می‌سازد.

یکی از آفات دین و دینداری مسئله غلو در مورد پیامبران، بزرگان و رهبران دینی است. این مشکل در ادیان پیشین بوده که خداوند در قرآن از آن نهی فرموده است. ائمه معصومین (ع) نیز با این مسئله مقابله نموده اند. در زمان ما مبارزه با این آفت یکی از وظایف دین پژوهان و عالمان دینی است. حدیث یکی از راه هایی است که غلو از طریق آن به درون دین راه پیدا می کند از جمله احادیث غلو آمیز مشهور زیر است: «عن رسول الله (ص) عن الله (تبارک و تعالی) أنه قال: یا احمد! لو لاک لما خلقت الأفلاک، و لو لا علی لما ختلقتک؛ و لو لا فاطمة لما خلقتکما.» با بررسی دقیق ملاحظه شد که اولا: این مطلب سند و منبع معتبری ندارد. ثانیا: از جهت متن و محتوا نیز دارای مشکلات جدی است زیرا این عبارت دارای سه بخش است. بخش اول آن (لو لاک لما خلقت الافلاک) با آیان و روایات صحیح (منقول از شیعه و اهل سنت) و عقل قابل تایید است. ولی دو بخش دیگر آن مخالف قرآن، سنت و عقل است و در نتیجه قابل پذیرش نیست. برخی تلاش کرده اند تا آن را به نحوی توجیه کنند ما توجیهات را نیز مورد بررسی قرار داده و روشن نمودیم که توجیهات مذکور از این دو بخش روایت غیرقابل قبول است.

عبدالله بن نورالله بحرانی: بحرین، از پایگاه‌های دیرین تشیع است و مردم آن سامان در طول قرن‌ها و گذر زمان در پیروی از مذهب شیعه کوشا و پیشینه مندند. این سرزمین زادگاه و مسکن بسیاری از عالمان شیعه بوده و بسیاری از فقیهان و محدثان را در خود پرورده که ملا عبدالله بحرانی یکی از این نام آوران است. او فرزند نورالدین بحرانی بود و در عصر زرین فرهنگ ایران ، راهی این کشور شد و در اصفهان به کسب علم و دانش پرداخت و در آن سامان از استادان به نام و فرهیخته حوزه بهره جست. او بیشترین سود علمی را از محفل پربار دانش علامه محمد باقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۰ ق) کسب کرد و به عنوان شاگرد علامه شناخته شد. بحرانی را از محدثان و متکلمان امامیه دانسته‌اند. خوانساری او را «شیخ محدث ماهر، متتبع جلیل، متبحر نبیل» می‌نامد، گواه این مدعا آنست که بحرانی با بهره جستن نیک از فضای فرهنگی و اجتماعی مساعد عصر صفوی، نخست در تدوین بحار الانوار ، یار و همکار علامه مجلسی شد و آنگاه خود به تدوین دائرة المعارف بزرگی به نام عوالم العلوم و المعارف پرداخت. آنچه در این نوشتار از نظر می‌گذرد تلاش ناچیزی در معرفی شخصیت بزرگ حدیثی شیعه «ملا عبدالله بحرانی» است. مع الاسف متون تراجم و شرح حال نویسی دو ـ سه قرن اخیر از ترسیم حیات وی غافل مانده‌اند. بحرانی بهره علمی خود را وام دار استاد خود علامه محمد باقر مجلسی (۱۱۱۰-۱۰۳۷. ق) بود، حوزه درسی علامه مجلسی، بسیار گسترده و عظیم بود، به گونه‌ای که تعداد شاگردان او را از هزار نفر بیش تر دانسته‌اند. بحرانی از استاد خود مجلسی اجازه روایت گرفت. او در مقدمه جلد اول کتاب عوالم اذعان می‌دارد که «بیست سال نزد محمد باقر مجلسی شاگردی کرده و از او اجازه روایتی دارد که مجلسی او را فرزند عزیز خود خوانده است.» بحرانی در تدوین کتاب بزرگ و گران سنگ «بحارالانوار» یار و کمک کار علامه بود، این دایرة المعارف که به جهان اسلام ارایه شد از آغاز تاریخ تشیع تا عصر وی، بی نظیر و استثنایی بودکتابی شامل همه مقالات و گفته‌های شرع و دین، با فراوانی موضوع و مدخل که همه شئون اندیشه و عمل و عقاید و احکام اسلام و تشیع را در بر دارد. مجلسی با بهره گیری از ۳۶۵ کتاب که با در نظر گرفتن چاپ جدید یکصد و ده جلدی آن، در ۲۳۲۷ باب و بالغ بر حدود چهل هزار صفحه، به تهیه و تنظیم «بحارالانوار» پرداخت. مدت زمان تدوین این اثر را از سال ۱۰۷۰ تا ۱۱۰۵هـ. ق. و با همکاری گروهی از شاگردانش چون مولا عبدالله بحرانی، میرزا عبدالله افندی اصفهانی، مولا ذوالفقاری، سید نعمت الله جزایری ، میر محمد صالح خاتون آبادی و آمنه خاتون (خواهر مجلسی) دانسته‌اند. مهم‌ترین انگیزه مجلسی در تالیف این اثر، حفظ و صیانت اخبار و روایات شیعی در مجموعه‌ای منظم با قالب‌های طبقه بندی شده نو و مرتب است تا مخاطب به آسانی از گنجینه روایات بهره مند گردداز این رو وی درصدد تمییز درستی و نادرستی آن نبوده است. میرزا محمد باقر خوانساری در وصف این مقطع از زندگانی بحرانی می‌نویسد : او از شاگردان صاحب بحار می‌باشد و دارای اجازه روایت از استادش مجلسی و از جمله کسانی است که در تالیف کتاب بحارالانوار به استادش کمک کرد، مانند سید محدث سید نعمت الله جزائری و دیگر علما. مشهورترین تالیف بحرانی: مشهورترین تالیف علامه ملاعبدالله بحرانی، کتاب «عوالم العلوم و المعارف» موسوم به «جامع العلوم و المعارف و الاحوال من الایات و الاخبار و الاقوال» است، این اثر گرانسنگ همچون «بحارالانوار»، از شاهکارهای آثار شیعه بوده، حجمی بیشتر از «بحار الانوار» دارد. کتاب عوالم شامل موضوعاتی در توحید و نبوت ، احوال مرگ، برزخ، احوال عالم، خلق، سماوات و ارض، سایر اصول عقاید، شرح احوال پیامبران، پیامبر گرامی اسلام و ائمه اطهار علیهم‌السّلام با استدلالات فراوان درباره صحت اعتقادات امامیه و روایات فراوان فقهی است. بحرانی برای مقدمه کتاب عوالم، خطبه‌ای مفصل و خاص ساخته، بدینگونه که در اول و آخر هر فقره (پاراگراف) از فقرات خطبه یکی از حروف الفباء است به ترتیب از الف تا یاء چنانکه آغاز و پایان فقره نخست «الف» است و آغاز و پایان فقره دوم «ب» و همین گونه تا آخرین فقره که حرف اول و آخرش «یاء» است. این خطبه پنج صفحه از نسخه اصلی را فرا گرفته است. بسیاری از مجلدات عوالم در کتاب خانه‌های ایران و عراق موجود است، به گفته شیخ آقا بزرگ تهرانی ، این کتاب صد جلد است، جامع‌ترین نسخه آن در کتابخانه مرحوم حاج سید علی محمد وزیری در یزد است. در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، علاوه بر نسخ متفرقه از مجلدات عوالم، یک دوره نزدیک به یک دوره کامل از نسخه اصلی به خط مؤلف موجود است. برخی از مجلدات این کتاب همچون مقتل امام حسین علیه‌السّلام در سال ۱۳۱۸ ق. به چاپ رسید در دهه اخیر نیز برخی از جلدهای آن زیر نظر آقای سید محمد باقر ابطحی و تحقیق عده‌ای از فضلای حوزه علمیه قم و به همت مدرسه امام مهدی عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف به چاپ رسید، جلدهای «العقل و الجهل»، «النصوص علی الائمة الاثنی عشر»، «فاطمه الزهراء علیهاالسّلام»، « امام حسن »، «امام حسین»، « امام سجاد »، « امام باقر »، « امام صادق »، «امام موسی بن جعفر»، « امام رضا » و « امام جواد » علیهم‌السّلام از آثار انتشار یافته این دائرة المعارف است و جلدهای دیگر این مجموعه که درباره زندگانی معصومان علیهم‌السّلام است نیز، در دست تحقیق و نشر می‌باشد. گذری بر محورها: عوالم دارای صد کتاب است و برخی از کتابها خود دارای چند مجلد است و با حساب آوردن آنها تعداد مجلداتش از ۱۰۰ متجاوز است، عناوین این موسوعه بزرگ با تکیه بر جلدهای آن به شرح ذیل است: ۱. مقدمه ۲. کتاب العقل و ما جاء فی فضله و علامته و ضده علی الجهل و ذمه ۳. کتاب العلم ۴. کتاب المعرفة و اثبات الصانع ۵. کتاب التوحید ۶. کتاب العدل ۷. کتاب النبوة و فیه جوامع احوال الانبیاء ۸. کتاب قصص الانبیاء (در ۴ جلد) ۹. احوال الانبیاء (در ۱۰ جلد) ۱۰. غصب الخلافة و الفتن التی وقعت بعد وفات النبی (در ۱۰ جلد) ۱۱. احوال حضرت فاطمه علیهاالسّلام ۱۲. امامت و احوال ائمه اثنا عشر (در ۴ جلد) ۱۳. احوال الثلاثة و مطاعنهم (در ۳ جلد) ۱۴. احوال اربعه: طلحة، زبیر، عمرو عاص و معاویه (در ۳ جلد) ۱۵. احوال امام علی علیهاالسّلام از ولادت تا شهادت (در ۸ جلد) ۱۶-۲۶. احوال امام حسن بن علی تا امام قائم علیهم‌السّلام ۲۷. احوال عالم مطلق ۲۸. احوال عالم علوی، لوح، قلم، سماوات و. . ۲۹. نجوم و متعلقات آن ۳۰. ملائکة ۳۱. عالم سفلی، بحار، انهار و بلدان ۳۲. جمادات و طبایع ۳۳. نباتات ۳۴. کتاب حیوان ۳۵. احوال الجن و الشیاطین ۳۶. احوال انسان، روح، نفس و سایر قوی و تعبیر رؤیا ۳۷. طب ۳۸. احوال دنیاو عیوب آن ۳۹. مرگ و عالم برزخ ۴۰. علامت قیامت ۴۱. آخرت و معاد ۴۲. ایمان و کفر ۴۳. مکارم و مساوی اخلاق ۴۴. اوامر و نواهی ۴۵. کبائر و معاصی ۴۶. آداب و سنن ۴۷. احتجاجات (در ۲ جلد) ۴۸. مواعظ و خطب ۴۹. حکم و مواعظ ۵۰. کتاب العشرة ۵۱-۹۸. در فروع و ابواب فقه (از طهارت تا دیات) ۹۹. ذکر بعض اقوال رجال ۱۰۰. اجازات. نقدها و نظرها: کتاب عوالم العلوم در منظر صاحبان اندیشه به نیکی و بزرگی یاد شده است، اندیشمندان بر همانندی ساختار «عوالم» با «بحارالانوار» اشاره کرده‌اند و حتی برخی «عوالم» را «بحار» ی می‌دانند به گونه دیگر و بهتر از آن. صاحب روضات می‌نویسد: عبدالله بن نورالله بحرانی صاحب کتاب العوالم در مجلدات قطور که در آن اخبار وارده از خاندان عصمت و طهارت را در چندین مجلد بزرگ گردآوری نموده که همانند بحارالانوار است. محدث نوری در «فیض قدسی» معتقد است که «عوالم» همان «بحار» است به صورتی دیگر. بی شک طرح و تدوین کتاب عوالم متاثر و الهام گرفته از دوران حضور بحرانی در تدوین بحارالانوار است و شاید بتوان گفت که این اثر که با ابتکار بحرانی گردآوری شد، یک آرزوی بزرگ علامه مجلسی را محقق ساخت چون مجلسی پس از تدوین «بحارالانوار» بر آن شد تا با نگارش (مستدرک البحار) تمام احادیث و روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السّلام را یکجا گردآورد و هرآنچه را در «بحارالانوار» نیامده بود، با استفاده از دیگر کتابهایی که بدانها دست نیافته بود و پس از تالیف بحار آنها را فراهم آورد، به آن اضافه نماید که با وفاتش این آرزو محقق نشد، لیکن یکی از برترین شاگردان وی، علامه شیخ عبدالله بحرانی درپی انجام آن شد و «عوالم العلوم» را با یک پیکربندی نو و بدیع عرضه داشت، او آنچه را استاد در کتاب بحارالانوار نیاورده بود با نظمی جدید همراه با ابداع در تنظیم و ابتکار در عناوین یکجا گردآورد. بحرانی این کتاب را پس از درگذشت مجلسی (تاریخی که در ذیل بیشتر نسخ اصل دیده می‌شود) نوشت البته با اینکه شیوه تالیف آن شباهت‌هایی با کتاب بحارالانوار مجلسی دارد، خود او نه هیچ سخنی دال بر اینکه از شیوه استاد پیروی کرده، دارد و نه هیچ از «بحارالانوار» نام می‌آورد. باید اذعان داشت که از نظر تبویب، عوالم را می‌توان بهتر دانست گرچه «بیان»‌های علامه مجلسی که در اغلب صفحات بحار را مزین ساخته و به شرح روایات و احادیث پرداخته، بر احدی پوشیده نیست که عوالم فاقد آنست. همچنین نقطه مهم و شاخص عوالم، دربردارندگی روایات و احادیث فروع و ابواب فقهی از طهارت تا دیات در ۴۸ جلد است که این اثر را از بحار ممتاز می‌سازد.

بحرانی صاحب تألیف "عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الایات و الاخبار و الاقوال" از محدثان شیعه و هم عصر علامه مجلسی بوده است. این کتاب مستدرک بحارالانوار و مجموعه حدیثی بزرگی است که مجلدات آن به صد جلد می رسیده است. در این میان جلد بیست و دو کتاب در موضوع شرح حال امام رضا (ع) نگارش شده است. در این نوشتار سعی شده است پس از ارائه سبک کلی و ذکر امتیازات کتاب، روش بحرانی در تبیین احادیث بیان گشته و در نهایت به بررسی روایات از حیث سند، پرداخته شود. رهاورد این پژوهش معطوف به این حقیقت است که احادیث با ترتیبی خاص به همراه براهینی نیکو با ذکر کامل سلسله سند و روایت از منابع متعدد و اعتنا به نسخ دیگر درج گردیده است. وی جهت فهم بهتر روایات از آیات قرآن، شرح واژگان، کنایات و در بعضی موارد از منقولات تاریخی و علوم ادبی بهره برده است.