جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله نخست، شیوة تاریخ‌نگاری حال‌محور علم معرفی شده است؛ معیار، نقطة آغاز و نقطه پایان این­گونه تاریخ‌نگاری، نظریه‌های «علمیِ» کنونی می‌باشد. از دیدگاه نگارنده، مقابلة ویژگی‌های علوم پیشین با علم کنونی می‌تواند محک مناسبی در آزمون کارآمدی این شیوه باشد. بدین­ترتیب، کیمیا به­عنوان یک علم طبیعی در سده‌های گذشته لحاظ و به واکاوی کیمیای حسن بن زاهد کرمانی پرداخته می­شود. آنگاه، برخی موضوعات محوری کیمیا را استخراج کرده‌، آنها را در مواجهه با برخی ویژگی‌های بنیادی علم مدرن و نیز مفروضات اساسی تاریخ‌نگاری حال‌محور قرار می‌دهیم. نتیجه آنکه، تفاوت‌های علم کیمیا با علم مدرن چنان بنیادی و شباهت‌های آن دو چنان اندک است که نمی‌توان، به­رغم ادعای تاریخ‌نگاری حال‌محور، کیمیا را یک «پیش‌تاریخ» برای شیمی دانست. در بازسازی تاریخ علم به­نحو عام، و تاریخ کیمیا به­ نحو خاص، باید با دیدگاهی جامع‌نگرانه، چنان عمل کرد که مباحث گستردة نظری و عملی آن، وجوه مختلف کار با مواد، فرآیندهای عملی، و نیز زبان معمایی، رمزی و باطنی کیمیا و البته مسائل انسانی و اجتماعی مرتبط با آن، به همراه یکدیگر ملاحظه شود.

تاریخ علم نگرش حال­محور به فلسفة علم، آن را صرفا ناظر بر علوم جدید مانند فیزیک و زیست­شناسی می­پندارد و بخش بزرگی از معرفت بشری مانند کیمیا را که در علم کنونی جایی ندارند، نادیده می­گیرد. این مقاله تلاش دارد با پرهیز از چنین نگرشی، به بررسی هستی­شناسانه ماهیت علم کیمیا نزد حسن بن زاهد کرمانی، کیمیاگر ایرانی سدة هشتم هجری بپردازد. آثار حسن بن زاهد، حاوی ساختاری قوی و اندیشه­ای منسجم در باب کیمیاست. تعریف کیمیا به عنوان عالم اوسط در اندیشة او نقش محوری دارد و مهم­تر آنکه کاربست این مفهوم که کیمیا عالم اوسط است شالودة نظام کیمیایی وی قرار گرفته است. ما در این نوشتار، ابتدا با بهره جستن از شواهدی از حکمت اسلامی، خارج از اندیشة حسن بن زاهد، در چند و چون عالم اوسط بودن کیمیا تأمل نموده­ایم و آنگاه با رویکرد هرمنوتیکی به متن آثار حسن بن زاهد، چهار دلیلی را که وی خود بر عالم اوسط بودن کیمیا اقامه کرده است، تشریح کرده­ایم.­ همچنین در این مقاله نشان داده­ایم که وجه وساطت کیمیا به عنوان عالم اوسط، تشابه و تناظر بین عوالم سه­گانه است و این تشابه و تناظر بر محمل عناصر چهارگانه و خواص آنها استوار شده است.

حسن بن زاهد، مشهور به غریب کرمانی از دانشمندان ایرانی است که در نیمه اول سده هشتم هجری زنده بوده است. وی در سال 723 هجری قمری از فضای نامساعد اجتماعی و فرهنگی ایران در زمان حکومت ابوسعید بهادر از ایلخانان مغول به زیر سایه حمایت سلطان محمد بن تغلق، دومین پادشاه سلسله تغلق شاهیان هند پناه برد و آثاری در علم کیمیا تالیف و به آن پادشاه تقدیم نمود. اولین اثر این نویسنده، کتابی به زبان فارسی با عنوان مفتاح الرموز در 6 باب و 31 فصل است. این کتاب در کلیات و مبانی علم کیمیا و بین سال های 723 تا 726 هجری قمری تصنیف شده است. از این دانشمند مسلمان، که متاسفانه تاکنون ناشناخته مانده است، حداقل دو اثر دیگر در علم کیمیا به زبان فارسی بر جا مانده است: مقلادالکنوز که جنبه عملی و تجربی آن بیشتر بوده و به شرح فرایندها و آلات و ادوات کیمیاگری پرداخته و رساله مختصری با عنوان منتخب مفتاح الرموز که هرچند مطالب آن تا حدی به مفتاح الرموز شباهت دارد، اما کتاب مستقلی است.