جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشته‌ی کوتاه پس از بیان «حساسیت تعلیم و تربیت» در ارتباط موضوع آن با شئون مختلف بشر امروزین، از پی‌جویی الگوی تربیتی دینی سخن می‌گوید؛ با طرح یکی از شاخه‌های آن؛ یعنی تبیین اهداف تربیتی در دانشگاههای جامعه‌ی اسلامی. آنگاه به بحث «روش نظر به اهداف تربیتی» اشاره رفته است و اینکه: اولا، برای دستیابی به اهداف تربیتی بایستی نظری به نظام تربیتی در اسلام بیفکنیم و دوم، لازمه‌ی تحقق پرورش اجتماعی، آن است که اهداف تربیتی در دانشگاهها را نیز دنبال نموده تا گامی در مسیر تبیین الگوهای پرورش اجتماعی در نظام اسلامی برداشته شود. سپس در بخش سوم مقاله، با مرور بر پاره‌ای سخنان حضرت امام(ره)، به تبیین اهداف تربیتی در دانگشاهها می‌پردازد: «تهذیب و تربیت انسانی»، «همراهی علم و ایمان»، «ایجاد و تقویت حس خدمت‌گزاری، «استقلال‌طلبی و عدم وابستگی»، «ایستادگی و استواری» ؛ بعضی از سرفصل‌هایی است که از آن به اجمال سخن گفته شده است. در بخش پایانی کلام بر چند فراز مهم تاکید می‌شود که از آن جمله‌اند: اول؛ ضرورت تحقیق دقیق در موضوع بحث. دوم؛ ضرورت نیاز به تغییر و تحول در نظام دانشگاهی، به ویژه در ابعاد دستیابی به علوم انسانی نوین و به خصوص در ابعاد الگوهای تربیتی. سوم؛ ضرورت همکاری، همیاری و سازمان‌دهی واحد نهادهای فرهنگی جامعه در جهت نیل به آرمان‌های فرهنگی مطلوب.

معنویت از مفاهیمی است که در عصر حاضر مورد توجه ویژه قرارگرفتهو اکنون در مورد کودکان نیز به کار برده می شود. معنویت از مفاهیم کلیدی دینی است و بر مبانی، ساختار و روشهای معین دینی استوار است. در عرفان اسلامی نیز معنویت نقش کانونی ایفا میکند. با توجه به بحث های تخصصی معمول در حوزه معنویت، جای آن دارد که نسبت آموزه‫های طرح شده در جهان معاصر در باره معنویت برای کودکان با آموزه‫های عرفان اسلامی سنجیده شود. این نوشتار با محدود کردن دامنه پژوهش به دو عارف متاله حضرت آیت الله شاه آبادی(س) و امام خمینی(ره)، بررسی تطبیقی مبانی و آموزه‫های معنویت برای کودکان، که امروزه در جهان مطرح شده و مباحث متناظر این مفهوم در عرفان اسلامی را مورد پژوهش قرارداده است. بدیهی است معنویت برای کودکان به طور مستقل و مجزا در آراء این بزرگواران وجود ندارد، اما پژوهش و مطالعه در آثار ایشان نشان داد که تعریف معنویت، پرداختن به آموزشهای معنوی برای کودکان، مبانی و روشهای آن، از آثار ایشان قابل استخراج است. معنویت برای کودکان در عرفان اسلامی به لحاظ مبانی و اهداف، با آنچه از مبانی غیراسلامی منشعب شده، تفاوت مییابد هرچند در روشها و مصادیق، شباهت‫هایی دیده می‫شود.

از موارد اختلاف متفکرین را می توان : «چیستی» و « حقیقت» «سعادت و شقاوت» دانست، که البته از سرایت این اختلاف به توابعی چون «اطلاق و نسبیت»، «انواع و اقسام»، «راه ها و عوامل وصول و حصول» و... نیز نمی توان با اغماض گذشت! به همین جهت، نیز،با توجّه به تقرّر بنیان هستی، به ویژه زندگی آدمی، بر این مسأله و لزوم تشخیص و تشریح آن گوهر کمیاب - که جملگی بشر در مدینه ی فاضله خویش پی جور آن هستند – سعی کرده ایم با بررسی و مقایسه ی دو دیدگاه مختلف فلسفی و عرفانی دو متفکر اسلامی (امام خمینی (ره) و ابن سینا)، کور سویی در این تاریکی جهل و اختلاف بنمایانیم! و آنچه را که بدان دست یافته ایم از این قرار است که؛ «سعادت و شقاوت» همان «کمال و نقص» و دست یابی به مراتب سفلی و اسفل یا اعلا و عالی آن ها است که حقیقتشان در وجود و عدم نهفته است و از جنس خیرات و شرور محسوب می گردند. لذا عمده ی اقسام آنها مربوط می شود به عوالم و مراتب وجود و اطلاق و نسبیت شان نیز به همین امر باز می گردد.

«تأویل» در اندیشه قرآنی حکیم صدرالمتألهین شیرازی «ره» و حضرت امام خمینی «س» یک ضرورت به شمار می‌رود و معتقدند که «تأویل» همان مرتبه کامل «تفسیر» است که مربوط به باطن و چهره ناپیدای امور است. در این معنای از تأویل، حق تعالی تأویل همه امور است و اینکه هر کدام از کتاب تکوین (هستی) و کتاب أنفس (انسان) و کتاب تدوین (قرآن کریم)، برخوردار از مراتب متعددی از نزول می‌باشند که میان آنها تطابق و هماهنگی کامل برقرار است به گونه‌ای که انکشاف و ظهور هر یک از مراتب و عوالم هستی و بطون قرآنی در گرو انکشاف مراتب و درجات وجودی آدمی است.لذا هر دو متفکّر تأویل را به مثابه یک روش تلقی می‌کنند که از این طریق می‌توان به باطن و غیب امور نائل آمد.

ذکر در اندیشه عارفان و صوفیان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است بطوریکه با مطالعه در فرق مختلف تصوف می‌توان آراء و نظرات بسیاری در خصوص ذکر به عنوان یکی از لوازم سلوک عارف یافت. در واقع ذکر به عنوان یکی از اصلی‌ترین منازل عرفان عملی سالک را کمک می‌کند تا از هر آنچه غیرخداست جداگشته و به مقصود و هدف نهایی خویش که فنا است دست یابد. از جمله صوفیانی که به انجام ذکر با آداب و شرایط خاص تأکید بسیار دارند ، صوفیان نقشبندیه‌اند. سالکانی که تحت تعالیم عرفانی این فرقه قرار می‌گیرند، بوسیله اذکار سلوکی و با رعایت شرایط خاصی همچون تمرکز و ضبط خیال و توجه به عدد ذکر و... سعی در تهی شدن از ماسوی الله و اتحاد با محبوب حقیقی دارند.اهمیت ذکر در نزد این گروه تا حدی است که بیش از نیمی از اصول یازده‌گانه این سلسله به ذکر و ذاکر و مذکور اختصاص دارد. یکی از مشایخ و بزرگان این فرقه – که در میان فرق تصوف به پایبندی به شریعت و سنت مشهور است- جلال الدین احمد کاسانی معروف به "خواجگی" و "مخدوم اعظم" می‌باشد که آثار بسیاری از وی به زبان فارسی به جا مانده است. از جمله مباحثی که خواجگی احمد کاسانی در آثار و رسائلش بدان توجه بسیار نموده است ذکر و اهمیت آن در طریق سلوک است بطوریکه در دو رساله از مجموعه رسائلش به طور کامل به ذکر پرداخته و در سایر رسائلش نیز کم و بیش آداب و شرایطی از ذکر را بیان می‌کند.از آنجا که رسائل کاسانی هنوز تصحیح و منتشر نشده‌اند برای تحقیق در اندیشه‌های او باید به تصحیح نسخ خطی به جا مانده از وی پرداخت. در این پژوهش سعی بر آن است تا با تصحیح رساله " در بیان ذکر" کاسانی و بیان جایگاه "ذکر" در نزد او (با توجه به تمام رسائلش) و همچنین بررسی جایگاه ذکر نزد عارف و اندیشمند معاصر – امام خمینی(ره)- این دو دیدگاه را مقایسه نموده و به تفاوت‌ها و شباهت‌های آن دست یابیم.

در طول تاریخ اندیشه اسلامی مسئله «اراده الهی و نسبت آن با اراده انسان» همواره مورد بحث و گفتگو بوده است. از آنجا که مهم‌ترین شخصیت عرفان نظری ابن عربی است و امام خمینی(س) نیز با نگاهی دقیق به مسئله اراده پرداخته و از طرفی هر دو بزرگوار از نظر عرفانی این مسئله را تحلیل کرده‌اند، لذا این پایان‌ نامه با هدف تبیین شباهت‌ها و تفاوت‌های آرای امام خمینی(س) و ابن عربی در باب نحوه ارتباط اراده الهی و اراده انسان تدوین گردیده است. در پاسخ به این سوال که نحوه ارتباط اراده الهی و اراده انسان چگونه است، آرای گروه‌های مختلف کلامی و فلسفی و عرفانی مطرح شده و در نهایت به تبیین و مقایسه دیدگاه‌های ابن عربی و امام خمینی پرداخته شده است، که نتایج به دست آمده نشان می‌دهد امام خمینی(س) و ابن عربی در رد و ابطال عقاید اشاعره و معتزله هم عقیده هستند. دیدگاه هر دو بزرگوار امر بین الامرین است که در تبیین آن در بعضی موارد شباهت‌هایی وجود دارد و برخی وجوه افتراق نیز در آرای آن‌ها به چشم می‌خورد. در نهایت اینکه ابن عربی معتقد است پذیرش این حقیقت که حق و خلق هر دو در تحقق یک فعل سهیم هستند، انسان را دچار نوعی حیرت می‌کند و حتی از حیرت خویش نیز دچار حیرت می‌شود. در حالی‌که امام خمینی(س) معتقد است درک حقیقت امر بین الامرین برای اولیاء کامل الهی میسر است و واصلان درگاه احدیت و کسانی که به مقام ولایت مطلقه رسیده‌اند، قادر به درک و شناخت درست از این حقیقت هستند.

حضرات خمس، مفهومی جامع در عرفان اسلامی است که نخستین بار در مکتب ابن‌عربی و توسط خود او به شکل مصطلح آن عنوان گردید. حضرات خمس ناظر بر درجات و مقامات وجود مطلق و مراتب کلّی هستی است که محل ظهورات و تجلیات حق تعالی می‌باشد. قیصری و امام خمینی که هر دو متأثر از آموزه‌های مکتب ابن‌عربی هستند، تمایز آرای آشکاری با یکدیگر و با سایر عرفا در این زمینه دارند و در برخی موارد، واجد آرای ابداعی نیز می‌باشند. به زعم ایشان مراتب وجود، منحصر در پنج حضرت است که عبارتند از: لاهوت، جبروت، ملکوت، ملک و انسان کامل. از میان این حضرات، لاهوت، جزء مراتب ذات بوده و بر مرتبه ذات واحدیت اطلاق می‌شود. سه مرتبه دیگر نیز از جمله مراتب خارج محسوب می‌گردند. همچنین انسان کامل، جامع حضرات پیشین است و از آن تحت عنوان کون جامع یاد می‌شود. گونه رویکرد قیصری و امام خمینی به موضوعات عرفانی و از جمله حضرات خمس، تحت تأثیر سنتی است که از آن برخاسته‌اند؛ بدین لحاظ عرفان امام خمینی، رنگ و بوی عرفان شیعی دارد. تطبیق آرای قیصری و امام در مواردی؛ نظیر مفهوم وجود، اسماء و صفات الهی، مفاتیح غیب، عماء، مراتب ذات حق، مراتب خارج، انسان کامل و نظایر آنها که همگی داخل در مقوله حضرات خمس هستند، اختلافات مبنایی ایشان را در این زمینه به خوبی تبیین می‌کند. تضارب تأملات عرفانی این دو عارف برجسته، به‌ویژه در مسئله حقیقت محمدیه و اضافه شدن حقیقت علویه در عرفان امام، جلوه بیشتری می‌یابد. بر این اساس، پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی دیدگاه‌های قیصری و امام خمینی پیرامون حضرات خمس می‌پردازد.

مفتاح‌الغیب، نخستین اثری است که در عرفان نظری، توسط قونوی نگاشته شد و لذا فناری نیز که در مصباح‌الانس، مفتاح‌الغیب را شرح داده است، در استدلالی کردن مباحث عرفانی سهم بسزایی دارد. تعلیقات امام خمینی(س) بر مصباح‌الانس نیز قرائت او از تفکر قونوی است. اما چون امام از حکمای برجسته حکمت صدرایی نیز هست، تعلیقات او بر مصباح‌الانس، مبتنی بر حکمت متعالیه صدرالمتألهین است. این تحقیق، اثبات می‌کند که عرفان فلسفی قونوی، چون بر مبنای حکمت مشاء است، برای استدلالی کردن عرفان، کاستی‌های علمی بسیاری دارد، اما عرفان فلسفی امام خمینی بر مبنای حکمت متعالیه و بر اساس تعلیقات او بر مفتاح‌الغیب و مصباح‌الانس، توان تئوریزه کردن مبانی عرفانی را دارد و به معنایی، منطق عرفان نظری است.