جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امام خمینی (ره) عالمی شیعی است که با فهم عمیق از آموزه های دینی، مبانی فکری خود را در قالب یک مدل حکومتی با عنوان «جمهوری اسلامی» پیاده کرد. اندیشه های امام مبتنی بر بنیان های دینی و قرآنی و فقه جواهری امام جعفرصادق (ع) است و تاثیری عمیق و ماندگار در تاریخ تحولات ایران داشته و دارد.در این مقاله، با بازخوانی اندیشه سیاسی امام خمینی، ضمن برشمردن برخی نوآوری های ایشان در اندیشه سیاسی، نسبت این اندیشه با اندیشه های اصلاح گرایانه و همچنین، اصول گرایانه بررسی می شود و در نظر داریم از مدل اندیشه سیاسی امام خمینی با عنوان «اصلاح گرایانه متکاملی» که در اصلاحات اصولی ریشه دارد، در قبال نظریات فوق دفاع کنیم.

تحقیق حاضر که پیرامون مبانی انسان شناختی آرای سیاسی امام خمینی و توماس هابز می باشد در چهار محور اصلی به شرح زیر تدوین گشته است: دو محور مربوط به حوزه انسان شناسی از دیدگاه امام خمینی و توماس هابز است و دو محور دیگر در زمینه آرای سیاسی این دو اندیشمند بزرگ می باشد. سپس در پایان به مقایسه اهم نظریّات این دو فیلسوف پرداخته شده است. نگرش امام خمینی به انسان، نگرشی کاملا دینی و الهی است؛ او انسان را خلیفه خدا در زمین می داند و برپایی حکومت الهی و جاری ساختن قوانین خداوندی را برای سعادت ابدی او ضروری و حیاتی قلمداد می کند؛ این نوع نگاه دقیقا در مقابل دیدگاه مادّی گرایانه ی هابز نسبت به انسان قرارمی گیرد؛ زیرا که هابز نگاهی تیره و بدبینانه به انسان دارد و او را گرگ انسان می خواند که جز چوپان(حکومت) کسی نمی تواند خوی درنده ی او را کنترل نماید. این تحقیق، چگونگی تاثیر صورت پردازی میان انسان و اندیشه سیاسی را در دستگاه فکری امام خمینی و توماس هابز نشان می دهد.

مسئله انسان ‌شناسی یکی از مباحث بنیادین در عرفان و فلسفه اسلامی محسوب می شود که از دیر باز مورد بحث و بررسی بیان متفکران شرق و غرب بوده است و پژوهش‌های زیادی در این زمینه صورت گرفته است.حضرت امام خمینی  هم از جمله فیلسوفانی هستند که در خصوص انسان و ابعاد انسان انظار و افکار ناب و عمیق دارند.در واقع نگاه امام خمینی  به انسان بر اساس نگرش توحیدی و حکمی وی به هستی است که سر منشأ اندیشه وسیله امام  در سایر امور است. از این ‌رو انسان‌ شناسی امام خمینی  به ‌عنوان کلیدی ‌ترین معرفت در ساختار اندیشه امام  مطرح است و تا نوع نگاه امام  به انسان و دریافت او از مرتبت آدمی روشن نگردد، تلقی امام  از دیگر امور به درستی روشن نمی‌ شود. در این رساله در پی تبیین ابداعات حکمی حضرت امام خمینی  در خصوص انسان شناسی هستیم رساله و فصول آن بر اساس این نگرش تدوین و نگارش یافته است. روش تحقیق رساله حاضر تحلیلی، توصیفی با توجه به جمع ‌آوری منابع و مطالب از کتابخانه ‌ها و مصاحبه‌ ها و پایگاه اطلاعاتی می‌باشد. یافته ها و نوآوری های این رساله خیلی زیاد اند و ما اینجا مهم ترین ها را به طور نمونه ذکر می کنیم : حضرت امام  براساس نظریه فطرت بجای اخلاق فلسفی،اخلاق دینی را مطرح کردند که ملاک اخلاق دینی قُرب و بُعد می باشد نه افراط و تفریط واعتدال، که ملاک اخلاق فلسفی است، و همچنین حضرت امام  در افعال انسانی من جمله در مسئله اراده واختیار نوآوری دارند که ایشان طوری اراده انسان را تبیین نموده است که براساس آن تسلسل اراده ها اصلاًپیش نمی آید .و نیز تفسیر و تقریر دقیق حضرت امام  برنظریه امربین الامرین و تطبیق آن برآیات قرآنی.همچنین تقریر دقیق و عمیق حضرت امام  برحقیقت معجزه براساس مبانی عرفانی. نوآوری دیگر حضرت امام  ترتیب جدیدی وحکیمانه ایشان برای اسفار اربعه می باشد.همچنین نظریه خاص ایشان درباره اسم مستأثر برخلاف قیصری ومرحوم شاه آبادی می باشد. نیز حضرت امام  نقدی بر تفسیرجلا و استجلا صدر الدین قونوی دارند. نیز نگاه نو حضرت امام در چینش حضرات خمس.و همچنین حضرت امام  معتقدند که حقیقت محمدیه به مقام تعین اول و فیض اقدس منتسب می باشد در حالی که دیگران به مقام تعین ثانی اطلاق می کنند.حضرت امام  درباره ولایت و مراتب آن هم یک نگاه جدیدی دارند که بیا نگر دقت و عمق ایشان درخصوص ولایت و مراتب آن می باشد.

آزادی یکی از پر طرفدارترین و پرجاذبه‌ترین نهادِ اجتماعی انسان است، کاروانِ متحرّک و رو به رشد بشریت پس از کشفِ قانون و درک ضرورت آن در ایجاد نظم و سامان دادنِ امور زندگی فردی و اجتماعی خویش به درکِ ضرورت آزادی رسیدند؛ که در ادبیات اجتماعی عصر حاضر تحول آفرین‌ترین، پربارترین و کهن‌ترین آموزه‌ی معنی دارِ انسان شناختی و جامعه شناختی، شناخته و تعریف شده است؛ که پژوهش‌های انسان‌شناختی عصرمتمدن، انسان را موجودی مترّقی و کاملا آزادی خواه معرفی می‌کند، و معتقدند که انسان در پرتو وضع قانون به آزادی رسیده اند. شاید نخستین بارکه انسان به آزادی اندیشیدند لحظاتی برای سامان دادن به امورجامعه و خود نیازمند وضع قانون شد و انسان ضرورت قانون را پذیرفت لیکن قانون اورا محدود به حرکت در چار چوب شناخته شده و مقبولیت یافته‌ای گردانید؛ او چون نتوانست قانون را حذف کندو به‌اندیشه فرورفت که چگونه بین آزادی قبلی‌طبیعی خود و قانون جمع کند و بدین‌‌سان نخستین احساس از آزادی به‌وجود آمد؛ اما نه احساس نقضی و سلبی، بلکه احساس ایجابی و وجودی. باتکیه به چنین رویکردی، بحث آزادی در حوزه اعتقادی و کلامی یکی از محوری ترین مباحث علمی در حوزه مبانی نظری حضرت امام است که باید دید از دیدگاه کلامی امام تا چه‌حد رسمیت و مطلوبیت دارد. بنابراین، پس از بررسی و تتبع همه‌‌جانبه و گسترده باتوجه به داشته‌ها و یافته‌هایی از امام، به این نتایج نسبتاً کلی و هماهنگ و منسجم، رسیده است: که مبانی کلامی آزادی در اندیشه حضرت امام در قالب شش فصل سازماندهی شده که شاملِ 1) «مبانی معرفت شناسی و آزادی»: در قالب مؤلفه‌های مانند فطرت و آزادی، تفکر و آزادی، وحی و آزادی؛ 2) «مبانی خداشناسی و آزادی»: در پوشش، گزاره‌های توحید عبادی و آزادی، و توحید افعالی و آزادی؛ 3) «مبانی انسان شناسی و آزادی»: در چهارچوب مبانی عزم و اختیار و آزادی، و مطلق گرایی و آزادی؛ 4) «مبانی راهنماشناسی و آزادی»: در پرتو مبانی و گزاره‌های نبوت و آزادی، و امامت و آزادی؛ 5) «مبانی فرجام شناسی و آزادی»: مشتمل برمبانی ثواب و عقاب و آزادی، و خلود و جاودانگی و آزادی، است. بنا براین، با ارائه روش تحلیلی و توصیفی از مبانی کلامی امام در باره آزادی، نیز با این که حضرت امام مبانی فراوانی در باره آزادی دارد اما به‌لحاظ ‌مبانی کلامی ایشان، آزادی انسان در محدوده‌های ذکرشده قابل تعریف و دفاع است. زیرا حضرت امام، از منظر مبانی کلامی باتکیه به دیدگاه اسلام، آزادی انسان را به‌رسمیت می‌شناسد و معتبر می‌داند، از همین معبر، در واقع، از یک طرف آزادی را در قالب آن مبانی یادشده معتبر و قابل دفاع می‌داند و از سوی دیگر، در چهارچوب همان مبانی، محدوده‌ی آزادی انسان را تعیین و تحدید می‌کند.

بحث از «توحید» و «انسان کامل» دو محور اصلی عرفان اسلامی را تشکیل می‌دهد. این دو مفهوم نسبت تنگاتنگ و نزدیکی با یکدیگر دارند، به گونه‌ای که برای رسیدن به توحید، بحث از انسان کامل ضروری است. بررسی رابطه «انسان کامل» با سایر اصطلاحات عرفانی یکی از راه‌های درک بهتر مفهوم «انسان کامل» محسوب می‌شود. در این مقاله به روش تحلیلی و با هدف آشنایی بیشتر با جایگاه حقیقی انسان کامل در عالم هستی و نیز تبیین بخشی از اندیشه عرفانی امام خمینی، رابطه و نسبت انسان کامل با سه تعبیر کلیدی «اسم اعظم»، «جلاء و استجلاء» و «کون جامع» بررسی خواهد شد. در نهایت روشن می‌شود که از نظر وی رابطه انسان کامل با اسم اعظم، رابطه ظاهر و مظهر، با جلاء و استجلاء، رابطه تجلی و متجلی، و با کون جامع، رابطه عینیت است و هر کدام تعبیری از دیگری به شمار می‌آید.

با توجه به انتقادهای گسترده به نظام آموزش و پرورش، افرادی اقدام به راه‌اندازی مجموعه‌هایی متفاوت کرده‌اند؛ از جملۀ آنها، مجموعۀ تمدن‌سازی امام خمینیe است. اعضای این مجموعه، با توجه به مبانی عرفانی امام خمینی مشغول پژوهش و اقدام در جهت تحقق تمدن اسلامی‌اند که برخی فعالیت‌های آنان مستقیم با تعلیم و تربیت ارتباط دارند. آنان معتقدند همه جامعه، مدرسه است. دانش‌آموزان طی فرایند اصلاح ساختارها و انجام دادن فعالیت‌های واقعی و مورد نیاز جامعه، مبتنی بر مبانی تمدنی، آموزش‌های لازم را فرا می‌گیرند و در عمل هم فعالیت‌های مختلفی انجام می‌دهند. با توجه به مبنای عرفانیِ وحدت وجود، علوم را از یکدیگر کاملاً تفکیک نمی‌کنند و معتقدند فعالیت‌های تربیتی، اقتصادی، طبی و...، به یکدیگر ربط دارند. در این پژوهش، این مجموعه به روش خبرگی و نقادی تربیتی بررسی شده است. بسیاری از فعالیت‌های آنها را می‌توان به خوبی هم‌راستای سند تحول آموزش و پروش دید؛ هرچند انتقادهایی نیز به آنها وارد است؛ از جمله: آزمون و خطای متعدد، نبودن نظام ارزشیابی شفافِ دانش‌آموز و مربی، همچنین تغییرات زیاد در برنامه‌ریزی‌ها که به نظر می‌رسد بیشتر به دلیل ابهام در روش‌ها و بهره کافی نگرفتن از کتاب‌ها و پژوهش‌های نظری در برخی زمینه‌ها باشد.

فلسفه دانشی است که بشر با کمک از آن و در حد توان خود، حقیقت و متافیزیک امور را با روش تحلیلی برهانی کشف می‌کند. اجتهاد نیز در علوم اسلامی ملکه‌ای است جهت دستیابی به حجت بر احکام شرعی و استنباط آن از کتاب، سنت، اجماع و عقل یا حصول بر وظیفه عملی در فقدان آن منابع. بنابر این اجتهاد مبتنی بر حقایق، علوم و مراحلی است که جایگاه ورود فلسفه است. خصوصا این که روش تحلیلی برهانی فلسفه در برخی مراحل اجتهاد به کار آید و یا خود فلسفه یکی از علوم مقدماتی اجتهاد شمرده شود. امام خمینی به عنوانی شخصیتی جامع مطرح است که هم در فلسفه و هم در اجتهاد از سرآمدان عصر خود می‌باشد برخلاف بعضی که بین علوم عقلی و نقلی جانب افراط و تفریط را در پی گرفتند. این که از دید امام خمینی فلسفه به عنوان یک کل یا با بخش‌ها و مسائل یا روش خود، چه مقدار با اجتهاد مرتبط بوده و چه نقشی در اجتهاد ایفا می‌کند سوالی است که در این رساله به دنبال پاسخ به آن هستیم. با توجه به مبانی و مبادی فلسفی و عقلی و اجتهادی امام خمینی می‌توان گفت که وی اجتهاد مصطلح و متداول را برای تحقق منویات خویش ناکافی می‌دید و با طرح نظریه زمان و مکان در تبدل موضوعات، تغییر در احکام متغیر را با گذشت زمان بر حسب حکم عقل و نظارت عقل ضروری می‌دانست. در نظر وی روی برتافتن از علوم عقلی خیانت محسوب می‌گردد هرچند به فراخور هر علم، حد خاصی از بهره‌مندی از آن صحیح است. مثلا در علم اصول نباید بین مباحث عرفی و عقلایی و مسائل فلسفی خلط نمود. او هر چند نامی از فلسفه زبان نیاورده اما در مباحث الفاظ علم اصول همچون وضع، استعمال مجازی، عدم تبعیت دلالت از اراده متکلم و ... مباحثی مشترک با این علم دارد. در حوزه فلسفه زبانی وی در فلسفه خود تکیه‌ای بر مباحث فلسفه زبانی و تحلیل آن‌ها نکرده و به تبع در اجتهاد از آن بهره نبرده و بر راه فلسفی حقیقت محور تأکید داشته است. در حوزه فلسفه تحلیلی از یکی از ارکان آن که تحلیل مفهومی باشد در آثار اجتهادی خود نسبتا به شکل زیاد استفاده کرده است. همچنین وی از برخی از قواعد و مسائل فلسفه مابعد الطبیعه در اجتهاد خویش بهره برده است ولی برخی قواعد همچون قاعده الواحد را طرد می‌کند. همینطور برخی مباحث مرتبط با فلسفه‌های مضاف در لابلای آثار اجتهادی ایشان یافت شد. در بحث از عقل نیز، ایشان قاعده ملازمه را علی الاطلاق قبول ندارد و نسبت به استفاده از عقل نظری و عملی در اجتهاد، عملا قائل به تفصیل است.

سبک زندگی سیاسی، شیوه های خاص مواجهه با مهم‌ترین وظایفی است که به جهت نیل به اهداف حاصل از باورها، عواطف و شرایط محیطی در ساحت زندگی سیاسی شکل می گیرد. هر سبک، متأثر از مبانی نظری و مولفه های است که آن سبک را از شیوه های متداول، متمایز می سازد. با توجه به شخصیت معاصر امام خمینی(رحمه الله) و اقدام بی‌نظیر ایشان در به ثمر رساندن انقلاب اسلامی و رهبری آن، در این رساله تلاش شده است مهم ترین مبانی نظری سبک زندگی سیاسی و نیز شیوه های مواجهه با مهم‌ترین وظایف زندگی انسان در حوزه سیاست از منظر ایشان تبیین گردد. بررسی توصیفی ـ تحلیلی آثار امام نشان می‌دهد سبک زندگی سیاسی ایشان متاثر از مبانی نظری برگرفته از حکمت متعالیه، کلام اسلامی، فقه، سیاست، عرفان و حقوق است؛ علاوه بر این وجود مولفه‌هایی مانند ارایه راه کارهای روزآمد، انعطاف پذیری، ساختارشکنی سبب شده است تا شیوه مواجهه امام در حوزه چالش‌ها و مسایل سیاسی تبدیل به سبکی منحصر به فرد گردد.

مسئله امامت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مسائل کلامی در میان فرق اسلامی است که در مکتب عرفای شیعی، با مسئله عرفانی فیض و انسان کامل سخت درهم‌تنیده است. این درهم‌تنیدگی را می‌توان در آثار عارف شیعی، سید حیدر آملی، به‌وضوح مشاهده نمود. دسترسی جناب سید حیدر به روایات اهل‌بیت و منابع شیعی و دریافت ژرف از باور به امامت، همچنین تسلط وی بر مبانی عرفانی موجب شد میان نگاه عرفان و شیعه در بحث انسان کامل، پیوند برپا کرده، امام و انسان کامل را دو برداشت از یک حقیقت واحد معرفی کند و از این رهگذر به بیان یکسانی تصوف و تشیع بپردازد. از سوی دیگر امام خمینی به‌عنوان فیلسوف پیرو مکتب صدرالمتألهین و عارف متأثر از مکتب ابن عربی در آثار خود به بررسی هستی شناسانه انسان کامل پرداخته است. تأثر امام، از حکمت متعالیه و اجتهاد ایشان در عرفان نظری به‌نوبه خود قابلیت بررسی و پژوهش اختصاصی اندیشه‌های ایشان درزمینه امامت را فراهم می‌آورد. اهل معرفت در رویکرد خویش به مسئله امامت، ضرورت وجود امام و ولی را به‌عنوان انسان کامل و نقش او در سلوک به‌سوی حق، موردبحث قرار می‌دهند. در این شیوه از رویکرد، ابعاد ژرف‌تری از حقیقت امامت موردعنایت قرار می‌گیرد و آنچه با چنین روی‌آوردی به دست می‌آید، از نگرش اصیل شیعی بیرون نیست. از دید سید حیدر آملی و امام خمینی، امام، آیینه تمام نمای حق و مظهر تام اسماء و صفات الهی و جامع مراتب حقی و خلقی است. او واسطه فیض الهی و رابط میان حق و خلق می‌باشد. او جان هستی است که با وجودش هستی ممکنات حیات می‌یابد و با نبودش نابود می‌گردد و جهان، آنی بدون فیض وجودی امام باقی نخواهد بود.

این پژوهش بر آن است با بررسی منظومه‌ی اعتقادی تشیع عقاید اختصاصی شیعیان اثنی‌عشریه را دریافته و به توصیف و تحلیل آنها از دیدگاه و بیان امام خمینی(ره)، بنیان‌گذار کبیر انقلاب اسلامی بپردازد. روش گردآوری داده‌ها در این پژوهشِ نظری، روش کتابخانه‌ای است و با بهره‌مندی از ابزار فیش‌نویسی و فهرست‌نویسی به توصیف و تحلیل داده‌ها پرداخته شده. با بررسی عقاید مسلمانان می‌توان دریافت که مسلمانان در اصل آموزه‌های توحید و معاد دیدگاه‌های مشترکی دارند و فروعی از این دو اصل به عنوان عقاید اختصاصی شیعیان مطرح می‌شود. تمسک شیعه به آموزه‌های اصیل قرآنی در کنار گنجینه‌ی علم اهل بیت علیهم‌السلام راهگشای آنها در پاسخگویی به مسائل و شبهات مطرح شده است. نظریه‌ی «امر‌بین‌الامرین»، آموزه‌ی «بداء» و اعتقاد به توحید به صورت «توحید ذاتی، صفاتی و افعالی» در کنار هم از جمله اختصاصات شیعه در ساحت خداشناسی و تبیین خاص شیعه از عدل، به عنوان مسأله‌ای که اختصاصی بودن آن در حوزه‌ی مسائل مرتبط با خدا قابل تأمل است، جای می‌گیرد. در ساحت آخرت و فرجام‌شناسی نیز آموزه‌ی شفاعت و اعتقاد شیعیان به شفاعت اهل بیت علیهم السلام و کارگزاری اهل بیت علیهم السلام از سوی خدا در امور مرتبط با قیامت از اختصاصات ساحت آخرت‌شناسی است. شیعیان در برخی مسائل دیگر نیز با هر یک از فرق اسلامی تفاوت نظر دارند ولی این موارد اختصاصی محسوب نمی‌شود و علاوه بر شیعیان برخی دیگر از فرق کلامی اسلام نیز بدان معتقدند. در این پژوهش پس از بیان ساختار کلی کلام اسلامی، آنچه به عنوان عقاید اختصاصی شیعه برشمرده شده، بر آثار امام خمینی(ره) عرضه شده است؛ نگاه جامع امام(ره) به مسائل به عنوان اسلام‌شناسی جامع الاطراف که فلسفه و عرفان و کلام را در تبیین آموزه‌های شیعی به صورت متوازن و هماهنگ به کار گرفته‌اند، موجب تکامل و یا تمایز دیدگاه‌های ایشان نسبت به سایر اندیشمندان مسلمان شده است. امام(ره) اختصاصاتی نیز در حوزه‌ی عقاید اسلامی دارند که در قالب نوع بیان خاص، تئوری جدید در پاسخ به شبهات و یا برهانی نو قابل طرحند. برهان فطرت، برهان ایشان در اتصاف صفات الهی که منجر به طرح دیدگاه‌های خاصی در مورد صفات الهی از سوی ایشان شده، تقریر خاص ایشان از معاد جسمانی و عقلی را می‌توان از اختصاصات کلامی امام(ره) دانست.