جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شرح نهاية الحكمه، بخشى از درس‌هاى آيت‌الله مصباح يزدى، به زبان فارسى است كه توسط عبدالرسول عبوديت تحقيق و نگارش شده است. ايشان، درس‌هاى استاد مصباح درباره كتاب نهايه را از قالب گفتارى بيرون آورده و شكل نوشتارى به آن‌ها داده‌اند و در تدوين آن گفتارها به‌صورت كتاب، سه اصل زير را رعايت كرده‌اند: تبويب و دسته‌بندى مطالب؛ اضافه كردن توضيحات لازم؛ نگارش كامل. محور اصلى اين شرح، نهاية الحكمه مرحوم علامه است. استاد مصباح، ابتدا مطلب كتاب نهايه را كاملا تقرير و تبيين كرده‌اند و در موارد لازم به نقد آن پرداخته و در پايان نظر مختار خود را مطرح ساخته‌اند. اين سبک تدريس در رشد فكرى و استقلال نظر دانشجو تأثير بسزايى دارد. گفتنى است كه استاد اين مباحث را به طلاب آشنا با مقدمات فلسفه و انواع استدلال‌هاى آن و آشنا با مذاق استاد و شيوه تدريس و نقدها و موشكافى‌هاى وى درس مى‌داده‌اند، لذا بعضى از مطالب را كمتر توضيح داده و حتى گاه به اشاره‌اى بسنده كرده‌اند. روى اين اصل، محقق ارجمند، آقاى عبوديت در نگارش اين اثر، زير نظر استاد مطالبى را افزوده‌اند (كه بعضى را از ساير كتاب‌هاى استاد و چند مورد را از كتب مرحوم شهيد مطهرى برگرفته‌اند)؛ مثلاًدر فصل چهارم از مرحله چهارم، درباره قاعده «واجب بالذات واجب من جميع الجهات» به‌گونه‌اى مشروح بحث شده است. البته امكان آن بود كه اكثر مباحث طرح‌شده در اين دو جلد به‌تفصيل بيشترى بررسى شوند، از جمله در هر مبحث بين اقوال فلاسفه مقايسه به عمل آيد يا اشكالاتى كه به مطالب وارد است ذكر گردد يا لااقل سؤالات منطقى‌اى كه مطلب مورد بحث ايجاب مى‌كند و مغفول‌عنه واقع شده، طرح شود، ولى از آن خوددارى شده؛ به دليل اينكه اين‌گونه تفصيلات براى مبتديان چندان سودمند نيست و چه‌بسا موجب پريشانى انديشه شود. اين كتاب با افزوده‌هاى فاضل محترم، آقاى عبوديت بسيار روشن و روان گرديده و خواننده را در فهم مطالب فلسفى يارى مى‌رساند. كتاب، در دو جلد به شرح زير تنظيم شده است: جلد اول، از آغاز تا پايان مرحله دوم و جلد دوم، از آغاز مرحله سوم تا پايان فصل هشتم از مرحله چهارم كتاب نهاية الحكمه را شرح داده است.

کتاب حاضر ترجمه‌ی یک فصل از کتاب "تجرید الکلام" اثر خواجه‌نصیرالدین طوسی است که به بحث امامت اختصاص دارد. نخست به اجمال شرح زندگی خواجه نصیرالدین بازگو شده و سپس متن عربی عبارات خواجه از "المقصد الخامس فی الامامه" به همراه ترجمه‌ی فارسی آن‌ها آمده است. بخش بعدی کتاب شرح قسمت عربی به عربی است که بیش‌تر اقتباس و انتخاب مترجم از آثار بزرگان علم و دین است و با عرضه‌ی مآخذ قدیم‌ترین آثار فریقین اسلامی همراه است. در بخش مربوط به شرح فارسی نیز از متون معتبر پیشینیان استفاده شده است. مترجم تلاش کرده تا ضمن شرح و توضیح مطالب تا آن‌جا که در توان دارد مآخذ و گفتار و عقاید خواجه را ابتدا از کتاب و سنت و سپس از کهن‌ترین آثار و اسناد معتبر فریقین مطرح سازد.

شرح و بررسی عقاید اسلامی با رویکردی عقلانی است. در این نوشتار به شرح و بررسی امور عامه به جهت موارد متعدد استعمال آن در مسایل اعتقادی به ویژه توحید و خداشناسی پرداخته شده است. در همین زمینه نویسنده ابتدا به بحث در مورد مباحث مربوط به وجود و عدم پرداخته و اشتراک معنوی وجود، زیادتی وجود بر ماهیت، اقسام وجود، احکام آن، تلازم وجود و شیئیت، نفی واسطه بین وجود و عدم، ویژگی موجود مطلق و مقید، بساطت وجود و نسبت بین وجود و عدم در بین نسبت‌های چهارگانه منطقی را مورد شرح و بررسی قرار داده است. آنگاه به بحث در مورد مواد ثلاث (امتناع، امکان و وجوب) و رابطه آن‌ها با وجود پرداخته و احتیاج داشتن وجود ممکن به وجود واجب و معنای امکان استعدادی را بررسی نموده است. در ادامه نویسنده به خواص موجود واجب و موجود ممکن اشاره نموده و تصور وجود عدم یا ممتنع الوجود را بر اساس ضوابط عقلی بیان کرده است. بررسی احکام مربوط به ماهیت، وحدت و کثرت، وجود بسیط و مرکب، علت و معلول و اقسام علل از دیگر مندرجات مهم مطرح شده در این نوشتار است.

در قرن بیستم، شاهد نگاه به عدالت به مثابه انصاف، هم‌چون یک نظریه­ اخلاقی، با شالوده­های قراردادگرایی هستیم. در این زمینه، نظریه عدالت به مثابه انصاف با روش تحلیل گفتمان از اندیشه­های خواجه­نصیر شناسایی شده است. به نظر وی، جهان هستی و زندگی اجتماعی، بر مبنای عدل الهی (قوانین الهی در نظام تکوین و تشریع) شکل گرفته و پایداری آن به علت محبت است، اما با فقدان محبت فطری، نیاز به ساخت عدالت به مثابه انصاف برای انجام دادن تعاملات مردم، توسط امام ضروری می­شود تا اخلاق مبناگرا (دینی) ایجاد گردد. گفتمان عدالت به مثابه انصاف خواجه­نصیر، به عنوان گفتمان اخلاق شیعی مفصل­بندی گردیده و دال مرکزی گفتمان، «عدل الهی» به عنوان منشأ قوانین و قراردادهاست که با جذب دال­های شناور «محبت فطری»، «عدالت و اخلاق صناعی ساخته انسان» (امام یا رئیس اول مدینه)، از حوزه گفتمان­ گونگیبه دال «اخلاق دینی» معنا می‌بخشد و در پی هژمونیک نمودن گفتمان عدالت به مثابه انصاف در مدینه فاضله خویش است.

مبانی معرفتی و زمینه‌های غیرمعرفتی، شیوة شکل‌گیری و روش‌شناسی بنیادین نظریه‌ها و انـدیشه‌های انـدیشمندان را تعیین مـی‌کنند. خـواجه‏نصیـرالدین طـوسی، پس از ابن‏سینا مفصل‌ترین مباحث را دربارة تدبیر منزل بیان کرده است؛ اگرچه در آثارش به‎طور مستقیم به مبانی معرفتی و روشی تدبیرمنزل نپرداخته است. هدف این نوشتار، تبیین روش‌شناسی معرفتی خواجه‏نصیر در تدبیرمنزل است و به این پرسش پاسخ می‌دهد که حکمت منزلی خواجه‏نصیر برمبنای چه روش‌شناسی معرفتی استوار است؟ تدبیرمنزل خواجه با تکیه بر مبانی و روش‎های متنوع مانند دین‎مداری، مدنیت‌گرایی، عقل‎گرایی، اخلاق‎گرایی، سنت‎گرایی و غایت‌نگری روش‎شناسی بنیادینی را مطرح می‎کند که در آن مجموعه‎ای از احکام، بایدها و نبایدها و تکالیف برای ساماندهی زندگی سعادتمند و ایده‏آل ترسیم می‎شود. روش‌شناسی معرفتی او، یاریگری مدبِّر برای هدایت منزل و دستیابی به سعادت دنیوی و اخروی است و بر سبک زندگی اسلامی و سنتی تأکید می‎کند. این نوشتار، به ‌روش تحلیلی- ‌توصیفی، روش‌شناسی معرفتی خواجه‏نصیر در تدبیرمنزل را بررسی و به تأثیر آن در سبک زندگی می‌پردازد.