جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«دنیای مطلوب» در نظریة انتخاب ویلیام گلاسر، مجموعه‌ای از ایماژهای هستی است که انسان برای بهتر زیستن در ذهن دارد؛ این ایماژها نشان دهندۀ جهانی است که انسان آرزو دارد در آن زندگی کند. این مدل ایماژها از دنیای مطلوب، همان نوعی است که عرفای پیشین ما با برداشت از کتب مقدس و کشف و شهود شخصی به تصویر کشیده‌اند. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی «دنیای مطلوب» از دیدگاه عین‌القضات همدانی و روزبهان بقلی با توجه به نظریۀ انتخاب ویلیام گلاسر پرداخته است. «دنیای مطلوب» در گفتمان ادبی عرفانی از این نظر و در پاسخ به این مسأله حائز اهمیت است که عرفا با ترسیم دنیای آرمانی خود، پیروانشان را به سمت دنیایی قابل دسترس هدایت کرده‌اند؛ گاه نیز دنیای مطلوب آنان، دنیایی انتزاعی و غیرقابل دسترس است. عین‌القضات و روزبهان با زبانی استعاری تجربیات زیستة خود را تصویرگری کرده و با متونی واقع‌گرایانه، دنیایی فرا‌‌واقع‌گرایانه را تفسیر کرده‌اند و کیفیت دنیای مطلوبی را که در آن وصال حقّ تعالی و فنای فی‌الله محقق می‌شود را در مقام تشبیه به «کبریاء الله»، «وجه الله»، «صحرای جبروت»، «ازل»، «گلستان ازل» و «جهان سرمد» تعبیر کرده‌اند. این دو عارف با استفاده از انواع روش‌های توصیفی، تصاویر ذهنی افراد را تغییر داده و آنان را به دنیایی مطلوب ـ ولو انتزاعی ـ که در آن مطلوب‌های ذاتی و روان‌شناختی مانند آرامش و معنایافتگی حاکم است، رهنمون ساخته‌اند.

این مقاله به بررسی رمزشناختی یکی از داستان‌های کتاب ‌‌کشف‌الأسرار و­ مکاشفات‌الأنوار روزبهان براساس نمادهای ادیان ایران باستان اختصاص­دارد. در این بررسی رمزهای داستان با­توجه­به روایات متن‌های مقدسی؛ چون اوستا، بندهشن، دینکرد و ... باز تعریف­شده­است. به­نظرمی‌رسد روزبهان در توصیف چنین داستان‌هایی به­صورت ناخودآگاه، تحت­تاثیر نمادهایی از اساطیر و ادیان ایران باستان قرارداشته­است. باتوجه­به شیوه‌ صریح و مکرر استفاده از این نمادها می‌توان­گفت که به احتمال زیاد آشنایی روزبهان با متون پهلوی (فارسی میانه) زمینه‌ لازم را برای استفاده وی از چنین نمادهایی ایجادکرده­است. نتایج حاصل از مقاله‌ حاضر نشان­می‌دهد که در داستان مورد بررسی نویسنده به آیین ‌‌تشرّف و نوزایی قهرمان، آن­هم پس از گذر از هفت‌ مرحله‌ کمال نظر داشته­است و البته این مفاهیم را با استفاده از اصطلاحات عرفانی ایرانی ـ اسلامی تبیین­کرده­است.

كتاب طواسين: اين اثر را ماسينيون، از دو نسخه موجود در استانبول و لندن، تصحيح كرده و در سال 1913م، در پاريس با عنوان «كتاب الطواسين» منتشر كرده است. «طواسين» جمع طس (طاسين) است. نام ديگر سوره نمل را به مناسبت آغاز سوره با كلمه «طس»، طاسين گفته‌اند. مفسران گويند «طس» در ابتداى سوره نمل، سوگند به خداى لطيف و سميع است. محتواى كتاب، درباره تجارب عرفانى حلاج به زبان بسيار پيچيده است.

مکاشفه از منظر برون‌دینی یعنی آشکارگی امر مقدس بر مبنای فیض الهی بر انسان که بروندادش تجربۀ عرفانی، وحدت، معرفت و حیاتی نو و دیگر است. بر این اساس، پدیدار مکاشفه را می­توان در سه ضلع؛ یعنی تجلی امر مقدس، انسان و نقش مکاشفه بررسی کرد. از‌آنجا‌که بنیاد نوشته­ های روزبهان بقلی و هیلدگارد بینگنی بر شالودۀ تجربیات مکاشفه ­ای استوار شده، نگارنده در پیِ آن است که انگارۀ مکاشفه را برمبنای سه ضلعِ مکاشفه در میان یافته­ های عرفانی این دو عارف واکاوی کند. روش مقایسه­ ای به­ کاررفته در این پژوهش به‌جای بهره ­بردن از قالبی به نام تشابه و تفاوت (ذات­گرایی و ساختارگرایی)، این است که ابتدا مشخصه ­های اصلیِ هر ضلع را بررسی می‌کند، سپس مانند دو آیینه آنها را روبه­روی هم قرار می دهد. یافته­های ما نشان می ­دهد که روزبهان طالب تجربه ­ای وجودی از خداست و در مکاشفه با خدا مشارکت می ­جوید؛ درحالی‌که هیلدگارد در مکاشفه، به سرّ الهی معرفت می‌یابد و به­ عنوان نفر سوم آن را برای جامعۀ مسیحی روایت می­ کند.

«عشق» به عنوان مقوله ای پرچالش، دغدغه بسیاری از عرفای مسلمان از جمله روزبهان و ابن عربی بوده است. به علاوه این واژه همواره با جنس زن در مقام معشوقه هم نشینی داشته است. این پیوند در آراء دو عارف یادشده، محکم تر از سایرین به نظر می رسد. اهمیّت موضوع عشق از دیدگاه روزبهان و ابن‌عربی با تأکید بر نقش زن از آن روست که هر دو عارف نظرات بدیع و تاحدود زیادی متفاوت از سایر بزرگان صوفیه درخصوص عشق و زن داشته‌اند. همین نکته است که این موضوع را «بحث‌انگیز» و قابل مطالعه می‌کند. درهمین راستا نگارندگان طی مطالعه‌ای پدیدارشناسانه، احوال و دیدگاه‌های این دو شخصیت درباره زن و عشق عفیف انسانی، را مورد کنکاش قرار داده‌اند. چگونگی تعبیر این دو عارف از عشق و انواع آن و نیز مقام وجایگاه زن در اندیشه آن ها پرسش هایی هستند که تلاش شده به آن ها پاسخ داده شود. پس از مطالعه آراء شیخ شطاح و شیخ اکبر این نتیجه حاصل شده که نزد هرایشان، عشق مجازی صرفاً به مثابه میدان تمرین و یا نردبان و معبری به سوی عشق حقیقی نبوده بلکه عشق عفیف انسانی شعاعی از بارقه عشق الهی و در امتداد و هم جنس با آن برشمرده می‌شود. به‌‌علاوه هر دو عارف معتقدند که درک زیبایی ازلی خداوند و چشیدن طعم عشق الهی، تنها از طریق توجّه به «تجلّیات» آن حقیقت سرمدی در صور مخلوقات مخصوصا عالی‌ترین آن‌ها یعنی انسان به‌ویژه زن، آن هم با تمام ابعاد وجودی‌اش اعم از جسمانیّت و روحانیّت، میسّر می‌گردد. درهمین راستا است که زن و عشق عفیف انسانی در زندگانی و اندیشه این دو در مقایسه با آراء دیگر بزرگان صوفیه جایگاه ممتازی می‌یابد.

< p>در زبان شناسی زیست محیطی، فرض بر این است که ساختارهای زبانی در ایجاد تخریب‌های زیست محیطی نقش بارزی داشته است. بنابراین آنها در جست و جوی ارائه راهکارهایی برای حل بحران محیط زیست هستند. در این راستا گروهی از زبان شناسان از جمله استیبی از نظریات تثبیت شده زبان شناسی برای تحلیل متون استفاده کرده است. وی معتقد است که داستان‌هایی (الگوهای ذهنی)که با آن زندگی می‌کنیم ، در برخورد و رفتار ما با محیط زیست تأثیر گذار است. بنابراین آنها در جست و جوی داستان‌ها یعنی الگوهای ذهنی مفیدی هستند که بتواند ارتباط انسان با طبیعت را اصلاح و بازسازی کند. نگارندگان این مقاله با این فرض که عرفان ارتباط چشم گیری با طبیعت دارد، داستان‌ها(الگوهای شناختی) را در آثار بقلی شیرازی، بهاء ولد و مولوی بررسی کرده‌اند. نتیجۀ این بررسی بیان‌گر این نکته است که در دنیای کنونی که تخریب محیط زیست هر لحظه شدت بیشتری می‌یابد، ترویج داستان‌هایی که زیر بنای فرهنگی و دینی دارند می‌تواند در تغییر زیر ساخت‌های فکری و اندیشه-ای جامعه نسبت به طبیعت تأثیر گذار باشد.

این مقاله جستاری پدیدارشناسانه دربارۀ معنای عشق و انواع آن در آثار روزبهان بقلی است. تلاش نگارندگان بر آن بوده است تا با مطالعة آراء این صوفی نامدار دربارة عشق انسانی و عشق ربّانی و دیگر اصطلاحات مورد تأکید وی نظیر «اغانه»، «التباس» و «تجلّی»، ضمن ارائة شناختی اجمالی از این چهرة سرشناس به سؤال از چگونگی نسبت میان «عشق انسانی» و «عشق ربّانی» پاسخ داده، مسیر متحقق شدن به مرتبه توحید باطنی در اندیشه روزبهان را مشخص نمایند. در این راستا مشخّص می­گردد که برای روزبهان بقلی نسبت میان عشق انسانی و عشق ربّانی، نه از باب «المجاز قنطرة الحقیقة» بلکه از این منظر که عشق انسانی عفیف همان عشق به خداوند است، معنا می­یابد. به این ترتیب دیدگاه روزبهان به­ویژه با برجسته­سازی مفهوم «توحید باطنی» در مقابل «توحید ظاهری»، تفاوت­های بارزی با سه گروه هم عصرش یعنی اهل شریعت، صوفیان ظاهرگرا و غالب عارفان آن زمان پیدا می­کند. وی در نهایت با تشریح مفهوم دو واژة اغانه و التباس، تنها راه درک زیبایی ازلیِ خداوند و چشیدن طعم عشقِ ربّانی و نیل به مرتبة توحید باطنی را از طریق توجه به «تجلّیّات» آن حقیقت سرمدی در صور مخلوقات، به ویژه انسان با تمام ابعاد وجودی­اش اعم از جسمانیّت و روحانیّت، معرفی می­کند.

خدایی که در عرفان، توسط عارفان مسلمان معرفی و تبیین شده است، دارای وجود و وحدت شخصی است. کشف‌الاسرار روزبهان بقلی شیرزای، دربارة بیان مکاشفات او از تجلیّات و تمثلات حقّ در هدایت و کشش سالکان به سوی خویش است. روزبهان در این اثر، ظهورات و جلوات حقّ را بیان نموده است. هدف این پژوهش در پی پاسخ‌گویی به این پرسش‌هاست که روزبهان تا چه اندازه از اندیشة عرفا در خدای متشخّص پیروی کرده است؟ پیشینة معرفتی روزبهان در حوزة عرفان اسلامی، و آشنایی او با آیات و روایات، تا چه اندازه در شکل‌گیری مکاشفات او از خدای متشخّص مؤثر بوده است؟ اندیشه خدای متشخّص در کشف‌الاسرار، از نگاه معرفت‌شناختی چگونه قابل تحلیل است؟ نوشتار حاضر با روش تحلیلی ـ توصیفی به نگرش این عارف، در رابطه با تجلّی خداوند و نحوة حضور او در جهان پرداخته است. خداوند برای هدایت و کشش روزبهان به سوی خویش به شکل خدای متشخّص و در قالب پیر و شیخ، چوپان، نوازنده، ترکان زیبارو، رقصنده، ساقی، مؤذن، قصاب، شیر، گل سرخ، نور، سنگ‌های قیمتی و خاص، تجلّی کرده است. نتایج به دست آمده، گویای آن است که روزبهان از اندیشه خدای متشخّص در سنت عرفا پیروی کرده و این تشخّص را در نمودها و گونه‌های مختلف بیان نموده است و قرآن کریم، روایات و عرفای گذشته در شکل‌گیری اندیشة او مؤثر بوده و از منظر معرفت‌شناختی، این اندیشه قابل توجیه است.

تکدّی به معنی گدایی کردن، امروزه به عنوان یک منبع پردرآمد، مورد توجّه جامعه قرار گرفته است. شناخت احکام تکلیفی شرعی تکدّی در فقه اسلامی و گونه‌های نامشروع آن، سؤال بسیاری از کسانی است که دارای احساسات دینی هستند. شیوه‌های بکارگیری در متون ادبی و رفتار اجتماعی آن، قابل توجه و تأمل است. نگارنگان در نوشتار حاضر با روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای، برآنند که این مسأله را در فقه و شریعت با رویکرد عرفانی تحلیل و توجیه نمایند. یافته‌ها حاکی از این است که چنان که این موضوع با نظرگاه شریعت و عرفان بررسی شود، رویکردهای مثبت و منفی آن، بیشتر نمایان می‌سازد و گاه در متون عرفانی، بسیار زیبا و مثبت جلوه‌گر شده و گاهی نوعی آداب معمول این گروه اجتماعی قرارگرفته است. اما در باب احکام تکلیفی، گدایی شامل چهار حکم مباح، مکروه، حرام و واجب است و گونه‌های نامشروع آن مانند: گدایی به وسیلة به کارگیری الفاظ «خداپسندانه»، قرائت قرآن به قصدگدایی، متکدّی در ایّام مقدس، در میان عبادت کنندگان، تکدّی به قصد ثروت‌اندوزی و متکدّیان که توانایی کار دارند، با استناد به آیات قرآن، روایات اسلامی را برّرسی نموده است.

حیا از صفات بسیار مهم و برجسته در فرهنگ و اخلاق دینی و نیز یکی از اوصاف درخور و پر­اهمیت در مباحث عرفانی است که اطلاق آن هم بر حق - تعالی - و هم بر انسان جایز می‌باشد. به جهت جایگاه والایی که این صفت در تعالی روحی و معرفت الهی دارد، بسیار مورد توجة عارفان قرار گرفته است. در این پژوهش که با روشی توصیفی تحلیلی تدوین یافته، ضمن بررسی حیا و شرم در قرآن و سنّت و نگرش‌های مختلف عرفانی، به بررسی جنبه‌های عارفانۀ حیا از منظر مولوی با تکیه بر غزلیاتش پرداخته شده است. این بررسی نشان می‌دهد که با وجود تأکیدی که عارفان پیشین بر رعایت حیا درهمۀ مراحل سلوک دارند و برخی آن را ازاحوال مقربان می‌دانند؛ اما مفهوم و دریافت مولوی از این موضوع کاملا با دیگران متفاوت است. وی حیا را در ساحت عشق که از نظر او و سایر عارفان نهایت قرب الهی است؛ گاه لازم نمی­شمارد.