جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فالنامه طَهماسبی، یکی از نسخه‌های مصور دوران صفویه است که حاوی مضامینی چون تفأل به شیعه و تأویل به نیکی و بدی امر به استعانت به الطاف اهل بیت است. این نسخه در زمان حکومت شاه طَهماسب صفوی مصور شد. شاه طَهماسب با یاری علمای شیعه و رهنمایی بزرگانی چون محقّق کَرَکیِ و علامه مجلسی، یکی از بهترین راه‌ها را برای انتقال مفاهیم مذهبی، آراستن متون به تصاویر اهل‌بیت، می‌دانست. از این‌رو وی با حمایت از هنرمندان، فضا را برای توسعه تشیع فراهم ساخت. شاه طَهماسب بر آن بود که با مضامین شیعی و تجسم بصری امامان به خصوص امام علی(ع) تفکر و بینش شیعه را در سراسر ایران تحکیم بخشد. در این مقاله به این پرسشها پاسخ داده شده است: مضامین شیعی در نگاره‌های فالنامه طَهماسبی کدام است؟ نشانه‌ها و نمادهای ولایت امام علی(ع) در نسخه چگونه است؟ در پاسخ به پرسش‌های مقاله، هدف زیر موردنظر بوده است: شناسایی و تحلیل نگاره‌های فالنامه براساس مضامین شیعی و نشانه‌های ولایت امام علی(ع). روش تحقیق در این مقاله به صورت کتابخانه‌ای و جمع‌آوری مطالب و تحلیل نگاره‌ها و نمادهای شیعی به روش توصیفی است.

الإمام علي بن أبي‎طالب من حبه عنوان الصحيفة، اثر احمد رحمانی همدانی، از نویسندگان معاصر است که آن را به زبان عربی در مناقب امیرالمؤمنین و برتری ایشان بر سائر مردم و زندگانی وی نوشته است. کتاب، متشکل است از مقدمه ناشر، مطالبی تحت عنوان «درر منثورة و ثمر مقتطفة»، مقدمه مؤلف و 5 باب به شرح زیر: باب اول (مناقب امام علی(ع)): دارای 24 فصل؛ باب دوم (ادله برتری ائمه(ع) بر سائر مردم): دارای 8 فصل؛ باب سوم (امام علی(ع) و چهار منزل و موقف از منازل و مواقف آخرت): دارای 4 فصل؛ باب چهارم (تاریخ زندگی آن حضرت): دارای 30 فصل؛ باب پنجم (تبری از دشمنان آن حضرت). در مقدمه ناشر نخست مناقب حضرت امیر(ع)، در قالب سه قسم تقسیم‌بندی شده، سپس مطالب کتاب بر اساس دو قسم اخیر این تقسیم‌بندی تحلیل گردیده و آنگاه از چاپ‎های کتاب سخن رفته است. در ذیل عنوان «درر منثورة و ثمر مقتطفة»، روایات، اشعار و سخنانی از افراد سرشناس، پیرامون شخصیت حضرت امیر(ع) ذکر شده است. در مقدمه مؤلف، مطالبی پیرامون فلسفه و حکمت وجوب نماز، روزه، زکات، حج، جهاد، اهمیت ولایت و آیه تبلیغ ذکر شده است. مطالب کتاب، شامل مباحثی در فضائل نفسانی و کمالات روحی هبه‌شده و اکتسابی حضرت امیر(ع) می‌باشد؛ مانند حدیث نورانیت، کیفیت خلق نور ایشان، اتحاد نور ایشان با نور پیامبر(ص)، بحث از عصمت و طهارت آن حضرت و سبقت در اسلام آوردن، فخر کردن ملائکه به خدمت نمودن به ایشان، واجب بودن حب ایشان و حرمت بغض نسبت به وی، یقین حضرت، عبادت و خوف و سخاوت، ایثار، حسن خلق، حلم، عفو، تواضع، هیبت، شجاعت، جهاد، نصیحت وی برای خدا و رسولش، ولایت تکوینی ایشان،علم ایشان به امور غیبی، جامع اضداد بودن وی و... بخشی دیگر از مباحث، مربوط به سیره آن حضرت در امور شخصی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، تربیتی و غیره است. در فصل اول از باب اول، بخشی از احادیثی که از طریق عامه پیرامون شأن و مقام امیرالمؤمنین وارد شده، نقل شده است؛ از جمله حدیثی از زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی‎طالب است که از پدرش، او هم از جدش، از حضرت علی(ع) نقل کرده که رسول خدا(ص) فرمودند: یا علی اگر بنده‌ای خدا را عبادت کند، مثل عبادتی که نوح در قومش کرد و برای او مانند کوه احد طلا باشد و در راه خدا انفاق نماید و عمرش چنان طولانی شود که هزار حج را پیاده انجام دهد، سپس بین صفا و مروه مظلوم کشته شود، ولی تو را دوست نداشته باشد، بویی از بهشت به مشامش نمی‌رسد و داخل بهشت نخواهد شد. در فصل سوم به حقیقت محمدیه و اقوال علما در این زمینه پرداخته شده و از علامه سلیمان حنفی شافعی در خطبه کتابش در «ينابيع المودة» نقل شده که: خدا کسی است که اول مرتبه از نور ذات خویش، حقیقت محمدیه را خلق کرد؛ حقیقتی که جامع عوالم غیبی و شهودی است و دارای مقامات ملکوتی و جبروتی می‌باشد و محمد(ص) را بهترین خلق قرار داده و مبدأ عوالم در ایجاد نهاده است و او را برزخی بین وجوب و امکان قرار داده است. همچنین از علامه قسطانی نقل شده که: پیامبر(ص) جنس عالی بر جمیع اجناس و پدر اکبر برای جمیع موجودات است. در فصل پنجم بیان شده که: نور رسالت و نور صاحب ولایت که خدا آن دو را قبل از هر چیز خلق کرده، متحد در جمیع خصال می‌باشند. در فصل ششم، بخشی از اخباری که اتحاد ولایت و رسالت را ذکر نموده‌اند، آورده شده؛ مانند این فرمایش پیامبر(ص): من و علی از نور واحد خلق شدیم، قبل از اینکه خدا حضرت آدم را خلق کند به مدت چهار هزار سال. زمانی که خدا حضرت آدم را خلق کرد، این نور را در صلبش قرار داد. پس پیوسته، این نور، واحد بود؛ تااینکه در صلب عبدالمطلب از هم جدا شدیم، در‎حالی‌که نبوت در من و وصایت در علی بود. در باب دوم که درباره برتری ائمه بر سائر مردم است، روایاتی در این‌باره، در ذیل آیه تطهیر، از طریق عامه و از طریق خاصه نقل شده است. در فصل دوم این باب، به مقایسه بین علی(ع) و سائر انبیا پرداخته شده است. در فصول بعدی به آیاتی، همچون: شهادت، مباهله، آیه شاهد، آیه خیر البریه، بر افضلیت حضرت علی(ع) استدلال شده است. در فصول پس از آن، روایاتی درباره افضلیت ایشان و اهل بیشتان بر جمیع خلائق نقل شده است؛ از جمله در حدیثی از رسول خدا(ص) وارد شده است که: نبوت هیچ نبی‌ای در عالم اشباح تکمیل نگردید، تااینکه ولایت علی و ولایت اهل بیت او بر آنها عرضه گشت و از آنها سؤال شد و آنها به اطاعت و ولایت آنها اقرار نمودند. یا از امام باقر(ع) منقول است که فرمودند: ولایت ما اهل‎‌بیت، همان ولایت خداست و هیچ پیامبری مبعوث نشد، مگر به ولایت ما اهل‎‌بیت. در فصل هشتم، سخنانی از علما و مورخین در افضلیت علی(ع) بر جمیع بشر نقل شده است؛ مثلاًشیخ صدوق می‌فرماید: واجب است اعتقاد به اینکه خدا مخلوقی را برتر از محمد(ص) و ائمه(ع) نیافریده و ایشان محبوب‎ترین خلائق نزد خدا هستند... همچنین واجب است اعتقاد به اینکه خدا همه خلق را به‌خاطر پیامبر و اهل بیتش آفریده است و اگر آنها نبودند، خدا آسمان و زمین و بهشت و دوزخ و آدم و حوا و ملائکه و هیچ چیز دیگر را خلق نمی‌کرد. در باب سوم، به چهار منزل از منازل آخرت و مواقف آن که حضرت علی(ع) در آنجا حضور می‌یابد اشاره شده است؛ از جمله احتضار، صراط، حوض کوثر. در باب چهارم، به تاریخ زندگانی آن حضرت (از زمان تولد در کعبه تا شهادت در مسجد کوفه) و جمال و شمائل ایشان پرداخته شده است. از پیامبر نقل شده است که: هرکس می‌خواهد به اسرافیل در هیبتش، به میکائیل در مقامش، به جبرائیل در جلالتش به آدم در تسلیم بودنش، به نوح در خشیتش، به ابراهیم در خلّتش، به یعقوب در حزنش، به یوسف در جمالش، به موسی در مناجاتش، به ایوب در صبرش، به یحیی در زهدش، به یونس در سنتش، به عیسی در ورعش و به محمد(ص) در حسب و خلقش نگاه کند، به علی بن ابی‎طالب(ع) بنگرد؛ همانا در او 90 خصلت از خصال انبیا است که خدا در او جمع نموده و در احدی قبل از او قرار نداده است. باب پنجم، در تبری از دشمنان آن حضرت است. در این راستا احادیث متعددی نقل شده است؛ از جمله ابن عاصم کوفی می‌گوید: به امام حسن عسکری(ع) عرض کردم: من از یاری شما با دستم عاجزم و جز موالات شما و برائت از دشمنانتان و لعن کردن آنها در خلوت، چیزی ندارم؛ بفرمایید حال من چگونه است؟ حضرت فرمودند: پدرم به من حدیث کرد که جدم رسول خدا(ص) فرمودند: کسی که نتواند ما اهل‎‌بیت را یاری کند، ولی دشمنان ما را در خلوت لعن نماید، خدا صدایش را به جمیع ملائکه می‌رساند و هنگامی که صدای او به ملائکه برسد، آنها برای او استغفار می‌کنند و می‌گویند: «اللهم صل علی روح عبدك، هو الذي بذل في نصرة أولیائه جهده». خدایا اگر این بنده بیشتر از این توانایی داشت، انجام می‌داد. از جانب خدا ندایی می‌رسد که: ای ملائکه من، دعای شما را در حق بنده‌ام اجابت کردم و...

مقاله، در جهت‌ تفکیک‌ «خشونت‌ بیجا» و اعمال‌ قدرت‌ عریان‌ و استبدادی‌ در حکومت، از «قاطعیت‌ در مقام‌ اجرای‌ عدالت» و «حفظ‌ حکومت‌ اسلامی»، به‌ طرح‌ تعابیر گوناگون‌ «اقتدار سیاسی» پرداخته‌ و توضیح‌ می‌دهد که‌ در فرهنگ‌ سیاسی‌ امام‌ علی(ع) و حکومت‌ اسلامی، «عدالت» در موجودیت‌ خود به‌ «قدرت» و قاطعیت، محتاج‌ است‌ و «قدرت» نیز در مشروعیت‌ خود، به‌ «عدالت» نیاز دارد. سپس‌ میان‌ آرمانگرائی‌ عدالت‌طلبانه‌ که‌ رکن‌ حکومت‌ اسلامی‌ و علوی‌ است‌ با فرهنگ‌ اصالت‌ غلبه‌ و زور، مرز می‌کشد و پس‌ از تعریف‌ «عدالت» در نهج‌البلاغه، به‌ ذکر فرمایشات‌ امام‌ علی(ع) در این‌ خصوص‌ می‌پردازد.

یکی از پرسش‌‌های مهم دربارۀ اخلاق این است که چرا آدمیان، به صِرفِ ارادۀ اخلاقی‌‌زیستن، نمی‌‌توانند اخلاقی زندگی کنند؟ به عبارت دیگر، چرا اخلاقی‌زیستن دشوار است؟ اینجاست که بحث از موانع اخلاقی‌‌زیستن مطرح می‌‌شود. هرانسانی که خواستار اخلاقی‌زیستن باشد، با موانعی روبرو خواهد شد که او را از پیمودن راه اخلاقی-زیستن بازمی‌دارند. موانعِ اخلاقی‌زیستن به دو قسمِ جامعه‌شناختی و روان‌شناختی تقسیم‌پذیرند. موانع جامعه-شناختی اموری بیرونی‌اند که بر تصمیمات اخلاقی انسان تأثیر می‌گذارند و مانع انسان برای اخلاقی‌زیستن می-شوند، از قبیل افکار عمومی، ارزش‌داوریهای دیگران، خوشایند و ناخوشایند و پسند و ناپسند دیگران. موانعِ روان‌شناختی، خود، بر دو قسمند: موانعِ معرفتی و موانعِ غیرِمعرفتی. موانعِ روانشناختی معرفتی موانعی‌اند که در روانِ انسان مانعِ اخلاقی‌‌زیستن می‌شوند و، البتّه، به معرفت مربوطند. با توجّه به سخنانِ امام علی(ع)، عجب، جزم‌‌وجمود، تعصّب و آرزواندیشی جزو موانع روانشناختی معرفتی‌اند. ما کوشیده‌ایم تا این مدّعا را با روشی توصیفی- تحلیلی اثبات کنیم و نشان دهیم که، بر اساس سخنان امام علی(ع)، این موانع روانشناختی معرفتی چگونه مانع اخلاقی‌زیستن می‌شوند.

وصیت از سنت‌های مؤکد اسلام است که گاه به اقتضای شرایط حتی شکل وجوب به خود می‌گیرد. یکی از مهم‌ترین مباحثی که درباره صدر اسلام مورد اختلاف مسلمانان است، وصایت امام علی} می‌باشد. وصایتی که در امت‌های پیشین نیز بوده است. چنین وصیتی درباره اولیای الهی معنایی ویژه می‌یابد که همان خلافت و حکومت بعد از پیامبران می‌باشد. با مراجعه به منابع حدیثی اهل سنت به‌ویژه صحیح بخاری و صحیح مسلم می‌توانیم به درکی اجمالی از وصایت امام علی} برسیم که قاعدتاً بایستی موردقبول اهل سنت هم باشد. بنا به روایاتی که در صحاح سته آمده است، در بدو و ظاهر امر پیامبر, مطلقاً وصیتی ننموده‌اند؛ اما با بررسی دقیق‌تر روایات معتبر صحیحین، وصایت امیرمؤمنان علی} برخلاف ادعای اهل سنت، اثبات می‌شود و بالاتر اینکه تعدادی از صحابه و نزدیکان پیامبر,، به‌عمد تلاش برای منع پیامبر, از وصیت و مخدوش کردن وصایت امام} داشته‌اند.

در این مقاله به برخی از روایاتی که در شأن و مناقب امام علی بن ابی طالب} در منابع معتبر اهل سنّت مانند صحاح ستّه آمده، از جمله: حدیث «یوم الدّار»، حدیث غدیر و حدیث منزلت و ... را مورد بررسی قرار می دهیم. صحاح ستّه عنوان سرآمد کتب حدیثی اهل سنّت است که در نزد آنان پس از قرآن کریم، مهم ترین منابع دینی آنان به شمار می آید. دو عنوان از این کتاب ها، صحیح و بقیه عنوان سُنن است؛ اما به همة آنها تسامحاً صحاح می گویند. هر چند در برخی موارد از کتاب های دیگر اهل سنّت نیز استفاده شده است. اگرچه در این کتاب ها تمام فضایل حضرت علی} آورده نشده است، ولی در مواردی که اشاره دارد، آن چنان فضایل حضرت می درخشد که گویا دریایی از فضایل در آن نهفته است و احتیاج به شناگر ماهر دارد که از آن دریا بهرة لازم را ببرد.