جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مهم‌ترین نامه‌های تاریخی امیرالمؤمنین علی علیه السلام که چهره آن حضرت را به خوبی در عرصه تربیت و اخلاق سیاسی و مدیریت جامعه نشان می‌دهد، نامه 45 نهج‌البلاغه خطاب به عثمان ‌بن‌حنیف انصاری است. اگرچه محتوای این نامه در چند مقاله بررسی سندی و متنی شده، ولیکن تاکنون مهم‌ترین مقوله‌های مطرح‌شده در نامه به منظور استخراج الگویی عملی برای مبارزه با اشرافی‌گری همراه با فرایند گام‌به‌گام آن به صورت روش‌مند و نظام‌مند با هدف نزدیکی به حکومت علوی و نیل به عدالت‌خواهی تبیین نشده است. در این مقاله تلاش شده با استفاده از روش تحلیل محتوا و تکنیک «تحلیل محتوای مقوله‌ای»، دو مقوله کلی: «آسیب‌شناسی اشرافی‌گری» و «راه‌کارهای مقابله با اشرافی‌گری» در این نامه را کشف کرده و سپس با استفاده از طبقه‌بندی اطلاعات، مضامین ذیل آنها را بررسی کرده و در نهایت، ساختار هندسی این خطبه را ترسیم کنیم. تحلیل محتوای مقوله‌ای نامه امام علی علی السلام به عثمان ‌بن‌حنیف نشان می‌دهد که در این نامه تاریخی، دو مقوله: «آسیب‌شناسی» و «ارائه راه‌کار» جهت مقاله با اشرافی‌گری و مقدمه‌سازی برای اقامه عدالت در جامعه مطلوب اسلامی به همراه مراحل و فرایندهای آن به صورت گام‌به‌گام ترسیم شده است. توصیه به پارسایی و تقوا، توجه به الگو‌های صالح، توصیه به وارستگی از دنیا و معادباوری از جمله راه‌کارهای مستخرج از نامه امام است که جزئیات، مراحل و گام‌های آن به صورت دقیق تشریح شده است.

اين مقاله شرحي است بر كلام اميرمؤمنان علي علیه السلام در اوصاف شيعيان واقعي. از نظر آن حضرت، ايمان صرفاً تصديق قلبي و حصول علم نيست، بلكه عامل اختياري و ارادي و نوعي تصديق و اعتقاد قلبي است كه مستلزم عمل است. در تحقق عمل اختياري، شناخت و انگيزش نقش دارند. حفظ ايمان نيازمند صبر است و صبر نيز سه قسم است: صبر بر معصيت، صبر بر طاعت و صبر بر مصيبت. در واقع صبر يكي از پايه‌هاي ايمان است. اولين عاملي كه براي تحقق صبر لازم است، شوق به پاداش‌ها، لذت‌ها و كمالات اخروي است. اگر مؤمن به لذت‌ها و كمالات اخروي توجه كند و ايمان داشته باشد، از لذت‌ها و تمايلات دنيوي چشم‌پوشي مي‌كند. در مصيبت‌ها، نه ترس مؤثر است و نه اميد؛ چاره كار اين است كه مؤمن از دلبستگي‌ها به دنيا گسسته شود. اگر نعمت‌هاي دنيا را امانت الهي بدانيم، از دست دادن آنها مصيبت‌آور نخواهد بود. ياد مرگ هم در صبر بر مشكلات بسيار حياتي است، دورانديشي و نداشتن دلبستگي به دنيا، مرگ را گوارا مي‌سازد.

این نوشتار با روش تحلیل محتوا و با استفاده از رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی بر اساس روش نورمن فرکلاف، نوع نگرش و بینش حضرت علی j را در ضمن تحلیل گفتمان ایشان درباره موضوع امامت تبیین می‌کند. گفتمان «امامت منصوص»، در مقابل گفتمان «رهبری انتخابی» که ملاک تشخیص رهبری را رأی و اجماع امت معرفی می‌کند، گفتمانی است که در بستر جامعه‌شناختی مجال توسعه نیافت و تفکر جامعه به سمت ایدئولوژی «انتخاب» در امر خلافت نبوی به پیش رفت. حضرت علی j در دفاع از ایدئولوژی قدرت و زعامت الاهی، استدلال‌ها و راهبردهای خردمحور خویش را در برهه‌های مختلف مطرح کرد تا با ثبت سند حقانیت باور اصیل اسلامی در حوزه امامت، بر جانشینی منصوص خویش اقامه برهان کند. با توجه به اینکه جایگاه امامت منصوص و گفتمان مربوط به آن در شیعه ظهور دارد، به منظور پذیرش فرامذهبی موضوع، متون روایی و تاریخی اهل سنت محور دریافت اطلاعات لازم برای تحقیق است. نتایج، حاکی از آن است که حضرت علی j با بهره‌گیری از ساختارهای زبانی و ایدئولوژیکی در انتقاد از گفتمان‌های حاکم، در صدد بازتولید گفتمان نبوی در امر وصایت و ولایت است.

مقولة «سبک زندگی» یک افزودة جدید در علوم اجتماعی و روا‌ن‌شناسی نوین است، لیکن عناصر اصلی سبک زندگی نمی‌تواند موضوع جدیدی باشد، آنچه نو و جدید به نظر می‌آید، روش‌های بررسی‌ این مقوله است و نه عناصر اصلی و سازندة آن. موضوع سبک زندگی، همواره در طول تاریخ مد نظر و دغدغة صاحبان ادیان و مکاتب بشری بوده است، پیامبران الهی از طریق کتب آسمانی و حکما، عارفان، متکلمان، فقیهان وحتی ادیبان و مورخان و دیگر ارباب حِرف وصنایع، در ضمن تبیین وشرح اصول مورد نظر خود در صدد انتقال نوع سبک زندگی‌ ایده آل ومطلوب خود به شاگردان وخوانندگان خود بوده‌اند و این هدف مهم از طریق الگو سازی و تقلید صورت پذیرفته است، حتی در مواردی که تصریح به تقلید و الگوسازی از سوی مذهب و مکتبی نشده است،‌ این کار خود به خود، صورت گرفته است. در ‌این مقاله تلاش نویسنده بر ‌این بوده است که با بررسی سخنان امام علی(ع) در قالب خطبه‌ها، نامه‌ها،حکمت‌های آن حضرت در کتاب شریف نهج البلاغه، برخی از عوامل سازنده و تأثیر گذار، همچنین برخی از موانع و عوامل بازدارندة سبک زندگی مطلوب و ایده‌آل از نگاه امام علی(ع) را بررسی و مورد تحقیق قرار دهم و در حد توان خود تلاش نموده‌ام لیکن از آنجاکه سخنان امام در بارة سبک زندگی بسیار وسیع وگسترده است، بررسی همة آنها و ابعادشان در یک مقاله امکان پذیر نیست، امید است که محققان دیگر همت نمایند آنها را بررسی کنند.

یکی از مهم‌ترین میراث‌های روایی بر جای مانده از رسول گرامی اسلام6 حدیث منزلت است(انت منی بمنزلة هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی...). این حدیث متواتر را عالمان شیعه و اهل‌سنت به صورت گسترده در منابع روایی خود ثبت کرده‌اند؛ چنان‌که عالمان شیعه آن را از طریق 9 نفر از امامان اهل‌بیت: و 25 نفر از صحابه پیامبر6 نقل کرده‌اند. عالمان اهل‌سنت نیز حدیث مورد نظر را در منابع روایی خود از طریق 26 نفر از صحابه از رسول خدا6 نقل کرده‌اند. در این حدیث که رسول خدا6 آن را در 30 زمان و مکان متفاوت بیان داشته‌اند نسبت علی7 به خودشان را به نسبت هارون به موسی7 تشبیه نموده و در آن از خلافت بلافصل علی بن ابی‌طالب7 به جای پیامبر پس از درگذشت رسول خدا6 بر همه کسانی که به آئین پیامبر ایمان آورده‌اند، سخن گفته‌اند. این نوشتار درصدد است تا گزارش ابن عباس از حدیث منزلت را مورد بررسی قرار دهد. گزارش ابن عباس در عین اشتراک با سایر گزارش‌های این حدیث در صدر(انت منی بمنزلة هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی) عبارتی ویژه در ذیل دارد(و أنت خلیفتی فی کل مؤمن من بعدی) که ضمن متمایز ساختن این روایت از دیگر روایت‌ها، شبهات بی‌مورد در دلالت این حدیث را رد کرده و به صراحت بر خلافت بلافصل امیرالمؤمنین علی7 دلالت دارد.

حاصل سخنان امام محمدباقر علیه السلام به جابربن‌ يزيد جعفي چنين بود: مؤمن در این دنیا مشغول مبارزه و کشتی ‌گرفتن با نفس است. گاه خداوند متعال توفیق می‌دهد و او بر نفسش غالب می‌شود و گاه نفس چیره می‌شود و او را زمین‌گیر می‌کند. خداوند متعال باز هم یاری می‌کند و مؤمن را به صحنة مبارزه بازمی‌گرداند تا با تصمیم جدی‌تر نبرد را از سر گیرد. این فرآيند تا پایان زندگی ادامه دارد. حضرت براي تقویت عزم و ارادة انسان براي مبارزه با نفس و دربارة لغزشگاه‌هایی هشدار داده‌اند که شیطان می‌تواند انسان را به ‌سوي آنها سوق دهد و به کمک هوای نفس موجب سقوط انسان شود. حضرت دربارة لغزش‌هایی که در گذشته از انسان سر زده است، فرمودند که باید پروندة گناهان را بازخوانی کرد و درصدد توبه و جبران آنها برآمد. فرض كلام امام علیه السلام، انسان مؤمن بود. کسی که ایمانش استوار است و وارد میدان مبارزه با نفس شده است، باید دقت کند تا شکست نخورد و بر نفس چيره شود. اکنون این پرسش مطرح می‌شود که ايمان چيست؟ چه مؤلفه‌هایی دارد؟ چگونه به دست مي‌آيد و حفظ مي‌شود؟ البته بين ايمان و عمل رابطة تنگاتنگي برقرار است؛ اگر عملِ انسان درست باشد، یعنی از کارهاي حرام و خطا پرهيز کند و عملي را انجام دهد که رضای خداوند متعال را جلب مي‌کند، ایمان نیز استوار مي‌شود. از‌آنجاکه امام باقر علیه السلام در سخنانشان به اين مباحث تصريح نکرده‌اند، برای تکمیل بحث از روایتی علوی در نهج البلاغه بهره‌مند می‌شویم.

دوگانگی اخلاق و سیاست که از جمله نظریات در باب نسبت اخلاق و سیاست تلقّی می‌شود، در جهان معاصر نیز به‌عنوان الگو و روش برای حکم‌رانی عرضه شده است. وجود عوارض و آسیب‌های حاکم بر بی‌اخلاقی در سیاست و تأثیر فراوان آن در زندگی اجتماعی مردمان اهتمام به‌بررسی آن را دوچندان می‌کند. براساس اندیشه حکومتی امام‌علی (ع)، سیاست بدون پشتوانه اخلاق، دچار بسیاری از آسیب‌های فردی و اجتماعی‌ است موجب اختلال در نظام امور بوده و تنظیم آن‌ها را با دشواری روبرو می‌سازد. پژوهش حاضر این مسئله را با تحلیلی فقه‌الحدیثی و جامع پیرامون اندیشه سیاسی امام‌علی (ع) در نهج‌البلاغه، در رهیافتی روایی و با روش کتابخانه‌ای و نیز رویکردی توصیفی ـ تحلیلی مورد بررسی قرار داده که بازنمایی آن چنین است که سیاست‌های غیراخلاقی زمامداران، جامعه را به‌سمت نهادینه شدن فقدان ارزش‌های اخلاقی و نیز الگوپذیری از آن سوق داده و در نتیجه، کارآمدی رویکردها و عملکردهای نظام حاکمیتی اخلاق‌مدار را با خلل جدّی و حاکمیت دینی را با آسیب‌های جدی روبرو خواهد ساخت. قدرت‌طلبی، دروغ‌گویی، تزویر، خشونت‌گرایی، کج‌روی، سرکشی، رنگارنگی، عدم تعادل و ... جامعه‌ای بدون بالندگی همراه با رشد منفی ارزش‌ها ایجاد خواهد کرد که به‌ سمت افول و بی‌برکتی سوق می‌یابد.

از رویدادهای مهم تاریخ صدر اسلام مسئلۀ حکمیت در جنگ صفین بود، که پس از بر سر نیزه کردن قرآن توسط سپاه معاویه، سپاه اميرمؤمنان علی علیه السلام تسلیم شده و حکمیت را بر آن حضرت تحمیل کردند. در اینکه محور مذاکرات حکمین چه بود؟ تاریخ‌نویسان جواب قاطعی نداده‌اند. در این بین روایتی در کتاب‌های روایی و تاریخی آمده که مؤید «تعیین خلیفه» در حکمیت است؛ ولی اميرمؤمنان علي علیه السلام نتیجه حکمیت را نپذیرفتند. این مقاله با هدف بررسی ادلۀ روایی و تاریخی با روش توصیفی ـ تحلیلی و ابزار تحقیق کتابخانه‌ای نتیجه می‌گیرد که روایت از جهت سند به دلیل مرسله بودن، و از جهت متن به دلیل اضطراب، ضعیف است و ادلۀ تاریخی نیز به جهت انحصار در چند منبع و تعارض با متن صلح‌نامه حکمیت که سخنی از تعیین خلیفه به میان نیامده، از اعتبار ساقط است. بنابراین محور مذاکرات حکمین منحصر در مسائل اختلافی بین اميرمؤمنان علي علیه السلام و معاویه، بجز تعیین خلافت می‌شود.

اخلاقی کردن سیاست به معنای تنظیم روابط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بر پایه اخلاق و عدالت است. اخلاق سیاسی به دنبال وارد کردن بایدها و نبایدهای اخلاقی در حوزه سیاست است. در این تحقیق با روش تحليلي ـ‌ توصيفي به ارتباط اخلاق با سیاست از دیدگاه اسلام پرداخته‌ايم و از این رهگذر به سیرۀ سیاسی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و امیرمؤمنان علي علیه السلام نگاهی خواهیم انداخت. هدف از پژوهش، اثبات نگاه متعالی اسلام به اخلاق و نهادینه کردن آن در سیاست است؛ به‌ویژه اینکه این رویکرد در سیرۀ دو معصومی‌که حکومت کرده‌اند، به‌روشنی مشاهده شده است. با نگاهی به سیرۀ حکومتی و سیاسی این دو بزرگوار می‌توان به این نتیجه رسید که پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله وسلم و امیرمؤمنان علیه السلام رویکرد يگانگى اخلاق و سياست را نهادینه کردند؛ چراکه اساس اندیشۀ سیاسی اسلام بر پایۀ اندماج و آمیختگی اخلاق و سیاست و بناکردن قدرت سیاسی بر پایه‎های استوار اخلاق و انسانیت است. در دوران پانزده ساله حکومت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و امیرمؤمنان علیه السلام جلوه‌های گوناگونی از اندماج و آمیختگی اخلاق و سیاست را مشاهده می‌کنیم.

محتوای نامه‌ها در منابع تاریخی به منظور شناخت رفتار سیاسی افراد حائز اهمیت است. این مقاله تلاش دارد با روش تحلیلی ـ تطبیقی نامه‌های عایشه زوجة رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در دوره خلافت اميرمؤمنان علی علیه السلام و نیز نامه‌هایی که به وی ارسال شده را جهت تطبیق با عملکرد وی مورد ارزیابی قرار دهد. مسئلۀ اصلي پژوهش پیش‌رو این است که تا چه میزان این نامه‌ها می‌تواند در ارائۀ رفتار سياسي عایشه مؤثر باشد؛ و آیا میان مضامين و ادعاهاي مندرج در نامه‌هاي عایشه، با عملکرد سياسي او مطابقت و هم‌خواني وجود دارد؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که ادعاهای عایشه همچون پیروی از حق، اصلاح امور امت، خون‌خواهی عثمان، رجوع مردم به او جهت خون‌خواهي و غصب خلافت توسط اميرمؤمنان علی علیه السلام با مجموعه گزارش‌های تاریخی از عملکرد وی، نه‌تنها مطابقت و هم‌خوانی ندارد، بلکه در تضاد نیز بوده است.