جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از منظر حکمت متعالیه، نفس انسان در ساحت‌های سه‌گانه ذات، صفات و افعال مَثَل اعلای خداست. یکی از مهم‌ترین ابعاد گستردۀ مثالیت نفس برای خدا در زمینه فاعلیت خداوند برای افعالش است، که در حقیقت فاعلیت او نسبت به جمیع ماسوا و حتی افعال و آثار صادر از آنهاست (توحید افعالی). در چارچوب کلی مثالیت نفس انسان برای خدا، ملاصدرا در تلاش است تا راه دشوار تحلیل توحید افعالی را میسر گرداند. او با ابتکارِ نظریۀ توحید افعالی انسانی و با طرح این نظر که توحید افعالی انسانی مَثَل اعلای توحید افعالی الهی است تلاش مضاعف دارد تا تبیین دقیقی از توحید افعالی الهی ارائه دهد. در این مقاله، به روش تحلیلی- توصیفی، به منظور تحلیل وجوه مثالیت توحید افعالی انسانی برای توحید افعالی الهی، مهم‌ترین ابعاد این نظریه با نگاهی جامع به حکمت متعالیه کاویده شده است. در کنار تبیین توحید افعالی، چه در ساحت انسانی و چه در ساحت الهی، به این معنا که فعل واحد از جهت واحد به نحو حقیقی به دو فاعل استناد داشته باشد، به هفت وجه از مثالیت دست می‌یابیم که بدین قرارند: فرآیند استدلالی واحد، جریان حمل حقیقت و رقیقت، مثالیت در فاعلیت فاعل عالی برای فاعل دانی و فعل آن، نقش فاعل دانی در تحقق فعل، انتساب افعال ارادی انسان به خداوند، مراتب تحقق فعل، و عدم تخلف از اراده الهی.

دین مبین اسلام به عنوان آخرین و کامل‌ترین دین الهی، با تبیین یکی از اساسی‌ترین اصول از مبانی اسلام یعنی «اصل توحید» به ارائۀ یک بنیاد فکری کامل و منسجم، برای رسیدن انسان‌ها به سعادت حقیقی پرداخته است. در سایه‌سار «اصل توحید» انسان‌ها به یگانگی خداوند در ذات، صفات و افعال معتقد می‌گردند و گسترۀ این اندیشه در تمامی شئون فردی و اجتماعی آن‌ها جاری می‌گردد. در پرتو این اعتقاد است که آدمیان برای ادارۀ زندگی اجتماعی خویش به ضرورت برپائی «حکومت اسلامی» نائل می‌گردند. به همین علّت، بحث پیرامون همبستگی میان «سیاست» و « دیانت» و ضرورت اجرای شریعت در امور فردی و نیز اجتماع بشری از مسائل بسیار مهمّی است که ریشه در آموزه‌های وحیانی دارد. از حکیم عظیم‌الشأن جناب فارابی تا صدرالحکماء ملاصدرا و از ایشان تا علامّه طباطبائی و امام خمینی(ره) و نیز جمع کثیری از فقهاء عظام، به ضرورت حضور دین الهی در جامعۀ بشری و جاری گشتن «اصل توحید» در تمامی شئون فردی و اجتماعی تأکید نموده‌اند. در این نوشتار در صدد تبیین اجمالی و دورنمائی از چگونگی نقش «معرفت توحیدی» در برپائی « حکومت اسلامی» با تکیه بر آراء جناب صدرالمتألهین هستیم.

سید حیدر آملی از جمله مفسران و عالمان شیعی مذهب است که در اکثر آثار علمی خود، بویژه تفسیرش را بر پایه روش عرفانی، باطنی و تاویلی از منظر شیعی به نگارش در آورده است. در مبانی معرفت شناسی سید حیدر، علم و عالم به دو قسم ظاهری و باطنی تقسیم می‌شوند که حقیقتِ معرفت نزد عالمان علوم لدنی و باطنی است. سید حیدر ضمن اینکه برای این دو علم تفاوت هایی قائل می شود، شرافت را از آنِ علوم باطنی می داند و با استفاده از آیات و روایات و مبانی عرفانی، راه و رسم تحصیل علوم باطنی را برای اهلش بیان می‌کند. هر چند که اهتمام سید حیدر به علوم و معارف باطنی در آثار او کاملا عیان و آشکار است، اما او بر خلاف مدعیان صوفیه، نسبت به علوم رسمی و ظواهر شریعت بی تفاوت نبوده بلکه بدان معتقد و پایبند نیز می باشد. سید حیدر آملی نگاهی جمعی و جامع به علوم ظاهری و باطنی دارد به گونه ای که از منظر او یک عالم دینی باید شریعت، طریقت و حقیقت را با هم به صورت جمعی داشته باشد؛ این موضوع سید حیدر را به عنوان یک عالم و عارف شیعی مذهب با بسیاری از مدعیان عرفان که دست به تاویلات ناصواب و بی ضابطه از ظواهر آیات قرآن و شریعت می زنند، متمایز می سازد.

قوه خیال به عنوان مرتبه‌ای از وجود انسان از جهتی دارای وجه خدایی و از جهتی دیگر دارای وجه خَلقی است که نقش سترگی در تشبه انسان به خدا ایفاء می‌کند. این ویژگی قوه خیال، آن را در مستوایی قرار می‌دهد که بتواند حد فاصل میان دو قوس یلی الخلقی و یلی الحقی را به نیکی طی نموده و به غایت القصوای انسانی که همان تشبّه به حضرت باری است نزدیک گردد. در این راستا دیدگاه جناب علامه طباطبایی و متفکرین همسوی ایشان راجع به نقش قوه خیال در تشبّه انسان به حق سبحانه موردبررسی قرار می‌گیرد. از نظر ایشان، وجود انسان به دلیل کون جامع بودن، از جهت بدن با عالَم ماده و از جهت قوه خیال با عالم مثال (خیال منفصل) و از جهت عقل با عالم عقول مجرد تام تطابق دارد بنابراین می‌تواند به عوالم مافوق ماده، ارتقاء یابد و موفّق به خلاقیّت گردد. . . .

مسئله معرفت نفس و جایگاه وجودی آن در عوالم هستی همواره مورد توجه حکمای مسلمان بوده است؛ در تبیین مشائین، پیدایش وجود نفس انسان در سیر نزول هستی، متأخر از پیدایش عالم طبیعت یا همراه آن خواهد بود. همچنان‌که در سیر صعود هستی، نهایت سیر آدمی رسیدن به مرتبه عقل مستفاد و متصور‌شدن به همه صورت‌های علمی، و عالمی عقلی مشابه عالم عینی‌شدن است. در حکمت اشراق، سهروردی در سیر نزول هستی، جایگاه نفس را در انتهای نظام نوری می‌داند که رب النوعِ او، یعنی حضرت «جبرئیل» آن را به وجود آورده است. و در سیر صعود هستی معتقد است که نهایت سیر انسان، رسیدن به عالم نور و مفارقات و جزء عالم قدسی‌شدن است. اما صدرالمتألهین در نظر نهایی خویش معتقد است که نفس انسان به تجردی خاص، این توانایی را دارد که با حفظ وحدت و هویت خویش، در سیر نزول هستی از عالم اله به عقول و مثال و سپس به عالم مادّه نزول می‌کند و آنگاه در سیر صعود نیز این توانای را دارد که مجدداً به عالم اله راه پیدا کند.

غواصی در دریای معارف عرفانی به‎ویژه علم النفس عرفانی دستاوردهای شگرفی را رهاورد پژوهشگر می‌کند که با عنایت به توجه آنان به آموزه‌های وحیانی و نگاه شریعتمدارانه به مباحث و مشهودات عرفانی خویش، مباحث بدیعی از مباحث نفس را ارائه کرده‌اند که چه بسا بتوان گفت بسیاری از دستاوردهای خیره‏کننده صدرایی در مباحث نفس، ریشه در آموزه‌های عرفانی و شهودی دارد. یکی از مباحث مهم و چالش‌ برانگیز نفس‌شناسی تبیین حدوث یا قدم نفس انسانی است که با تمرکز بر آثار به‏جامانده از عارفان اسلامی به‎ویژه ابن‌عربی به عنوان پیشگام عرفان نظری می‌توان مباحث بی‌بدیلی را از این کتب اصطیاد نمود و به تبیین و تشریح آن پرداخت. در این میان ابن‌عربی در کتاب «الفتوحات المکیة» وجود نفس را دوحیثی دانسته، چهره این‏سویی نفس را حادث به حدوث جسمانی و به تعبیر ادق، تعلق نفس به بدن را حادث دانسته و وجود آن‏سویی نفس را از نفخه الهی می‌داند.

شکل‌گيري هر مکتب امنيتي، ريشه در باورهاي حاکم بر آن جامعه دارد. براين‌اساس، مقاله با روش تحليلي و استنباطي نقش اصول اعتقادي در تدوين راهبردهاي امنيتي و نظامي جمهوري اسلامي ايران را بررسي مي‌كند. در اين زمينه به چهار سؤال فرعي مبتني بر اصول اعتقادي شيعه پاسخ داده مي‌شود. به‌علاوه تمرکز پژوهش حاضر بر مهم‌ترين سند بالادستي، يعني قانون اساسي استوار است. همچنين تلاش شده تا با بررسي تطبيقي قانون اساسي ايران و آمريکا، ويژگي‌ها و کارآمدي نظريۀ رقيب نيز مورد واکاوي قرار گيرد. يافته‌هاي پژوهش حاکي از نقش‌ محوري آموزه‌هاي اعتقادي در هر دو الگو و ناکارآمدي الگوي رقيب در عرصۀ عمل است. براي نمونه تضعيف دين در غرب، منجر به کاهش امنيت مادي پس از دو جنگ جهاني شد. فقدان نظريۀ امنيتي و نظامي مصوب در ايران اسلامي، ازجمله اهداف نگارش پژوهش حاضر است، که يافته‌هاي آن مي‌تواند در این زمینه مورد استفاده قرار گيرد. همچنين اکتشافي بودن موضوع باعث شده تا از هيچ فرضيه‌اي در اين پژوهش استفاده نشود.

وحدت شخصي وجود در‌صدد بيان اين مطلب است که يک وجود واحد بسيط لايتناهي کل نظام عالم را در‌برگرفته است و موجودات، مظاهر و آيات آن يک حقيقت واحداند که هر کدام به‌اندازة سعة وجودي خود آن را مي‌نمايانند ازاين‌رو قول به حلول و اتحاد، همه‌خدايي و هيچ و پوچ بودن غير خدا، ناشي از سوء‌برداشت از اين مسئله است و انحراف از مسير توحيد مي‌باشد. قرآن مجيد که درياي بي‌کران معارف توحيدي است، اين حقيقت را در آيات ناظر به توحيد ذات با تعابيري همچون صمد بودن حق، آيه و نشانه بودن ماسوي‌الله، حضور وجودي حق در مظاهر و مجالي، معيت ذاتي حق‌، و احاطة علمي و وجودي حق بيان مي‌دارد؛ ازاين‌رو اين آيات با دلالت مطابقي يا التزامي، بر اين مبناي گران‌سنگ توحيد صمدي دلالت دارند و هر‌گونه وحدت عددي را از ساحت مقدس الهي نفي مي‌نمايند.

مفهوم حق و قانون از پرکاربردترین اصطلاحاتی است که در دانش‌های مختلفی چون فقه، حقوق، اخلاق و سیاست از آن استفاده می‌شود. کانت از فیلسوفان برجسته‌ عصر روشنگری است که مباحث عمیقی را در تبیین مفهوم حق و قانون و نقش تعیین‌کننده آنها در عرصه علوم مختلف مطرح ساخته است. با توجه به تأثیر جدی اندیشه کانت بر فلاسفه مابعد خود، تبیین جایگاه حق و قانون در اندیشه ناب اسلامی و نقد دیدگاه او، زمینه مناسبی را برای طرح بحث فلسفی پیرامون حق و قانون در بستر اسلامی فراهم می‌سازد. در این پژوهش تلاش شده است پس از اشاره اجمالی به برخی از مبانی فلسفی کانت، به تشریح مفهوم حق و قانون و تبیین خاستگاه آنها در اندیشه ایشان و نقد آنها بر پایه آراء مطرح شده در اندیشه متعالی اسلامی پرداخته شود. برخلاف نگرش انسان‌بنیاد کانتی و رویکرد سوبژکتیو و تکیه بر عقل خودبنیاد ـ که شاکله اصلی را در تحلیل مفهوم حق و قانون تشکیل می‌دهد و منافع و خواست و اراده انسان را محور شکل‌گیری و سازمان‌دهی قواعد و ضوابط قانونی قرار می‌دهد ـ در نگاه اسلامی توجه به جهان‌بینی توحیدی و نگرش اله‌محور در تحلیل این دو مفهوم مهم جلوه می‌کند. ازاین‌رو با توجه به آموزه‌های حکمی اسلامی می‌توان بحث حق و قانون را در دو حوزه توصیفی و هنجاری مطرح نمود و ارتباط میان آن‌دو را مورد دقت قرار داد.