جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قيصري يكي از بزرگترين شارحان مكتب ابن‌عربي است كه با استفاده از مباني عرفاني، نظرية خاصي در مورد زمان ابداع كرده است. ديدگاه او در اينباره چند بخش دارد: نقادي نظريات فلسفي، بويژه ديدگاه ارسطو و ابن‌سينا، تأويل عرفاني برخي از نظريات فلسفي، تبيين حقيقت زمان طبق مباني عرفاني و تقسيمات آن. اما انتقادات قيصري بر ديدگاه ابن‌سينا و تأويل عرفاني وي از برخي نظريات فلسفي، با اشكالاتي مواجه است. مهمترين اشكال نظرية او، مستندات حديثي در مورد ظهور زمان، با استناد به اسم «الدهر» خداوند است، زيرا احاديث مورد استدلال قيصري، وثاقت لازم را نداشته و مدعاي او را نيز اثبات نميكنند. بدين‌لحاظ، ميتوان گفت زمان با نظر به اسم «المُقَدِّر» خداوند ظهور مينمايد و ظهور آن در مراتب مختلف، بوجود آورندة روز و شب الهي است.

«مقامات و احوال» از جمله مراحل اساسي سلوک عرفاني به‌سوي حقيقت است که اتحاد با حق را امکان‌پذير مي‌کند. ابن‌سينا و سهروردي بنا‌بر تجربيات عرفاني خويش، براي مقام، درجات و ترتيبي متفاوت با ديگران ذکر کرده‌اند. ابن‌سينا در نمط نهم «الاشارات» به مراحل نه‌گانه‌اي همچون «خلسه، توغل، استيفاز، انقلاب، تغلغل، مشيت، تعريج، تردد و وصول» اشاره مي‌کند که به‌واسطة اراده و رياضت سالک طي مي‌شوند. وي در ادامه، مقامات را در چهار مرحلة «تفريق، نفض، ترک و رفض» جمع مي‌کند. اما سهروردي در آثار خود، مراحلي را به‌صورت غير‌منسجم بيان مي‌دارد، ليکن در کتاب «الکلمات الذوقيه» به شش مرحلة «ذوق، شوق، عشق، وصل، فنا و بقا» به شکل موجز اشاره مي‌کند. اين نوشتار مقاماتي را که اين دو فيلسوف عارف مشرب بيان کرده‌اند، به شيوة «تحليل مفهومي» بررسي و مقايسه كرده است. از‌آن‌رو، که ديدگاه هر دو انديشمند تحت تأثير آموزه‌هاي ديني و موازين عرفان اسلامي بوده است، نقاط مشترکي همچون مراتب «خلسه، سکينه، توغل و وصل»، در آثار آنان مشاهده مي‌شود و در بيشتر مراحل – دست‌كم - به لحاظ تعابير و اصطلاح، تفاوت وجود دارد. سهروردي با افزودن دو مقام و مرتبة «فنا» و «بقا»، پس از مقام «وصل» که ابن‌سينا به آن ختم مي‌کند، به نظر مي‌رسد در جهت تکميل کار ايشان گام برداشته است.

مایکل. ای. مارمورا، یکی از ابن‌سیناپژوهان پرآوازۀ معاصر، در مقاله‌ای با عنوان «جنبه‌هایی از نظریه ابن‌سینا درباره علم خداوند به جزئیات» تفسیر خاصی از نظریه ابن‌سینا درباره علم خداوند به جزئیات ارائه کرده است. در این مقاله، که از دو بخش تشکیل شده است، با رویکردی توصیفی‌ـ‌انتقادی به بررسی خوانش وی می‌پردازیم. در بخش اول، تقریری از خوانش وی از ابن‌سینا ارائه می‌کنیم. از نظر مارمورا خداوند به اشیاء جزئی‌ای که فرد منحصر در نوع خود هستند، و به رخدادهایی که به چنین اشیائی منسوب‌اند، به صورت منفرد، علم دارد. همچنین وی بر اساس این که نظریۀ ابن‌سینا علم خداوند به همه جزئیات را تبیین نمی‌کند نتیجه می‌گیرد ابن‌سینا بر این باور است که خداوند به همۀ جزئیات، به صورت منفرد، علم ندارد. در بخش دوم، به نقدهایی پیرامون خوانش وی اشاره می‌کنیم. برخی از این نقدها عبارت‌اند از: عدم مشخص کردن مسائلی که نظریه ابن‌سینا قصد پاسخگویی به آنها را دارد، عدم اشاره به نقش صور در نظریه ابن‌سینا، عدم اشاره به علم از طریق علل در نظریه ابن‌سینا، تفسیر اشتباه از مثال کسوف در نظریه ابن‌سینا.

داستان سلامان و ابسال، به رغم بعضی مشابهت‌ها با داستان‌های کهن ایرانی، در اصل اسطوره‌ای یونانی بوده‌است که نخستین بار از طریق ترجمه از یونانی به عربی، به دست حنین‌بن‌اسحق عبادی به شرق رسیده‌است، قصة مزبور، جنبة تمثیلی، فلسفی، رنگ یونانی و اسکندرانی دارد و به احتمال قوی، به افکار هرمسی و نحلة صابئین که هرمس را از پیامبران خود می‌دانند، مرتبط بوده‌است، امّا بعدها، ابن سینا آن را به صورت قصّه‌ای مکاشفه‌ای و عرفانی درآورده؛ یعنی در حقیقت آن را بخشی از «حکمه‌المشرقیّین» خود در مقابل فلسفه‌ مشاء قرارداده‌است، ابن‌طفیل با تصرّفاتی آن را به یک بحث فلسفی تبدیل‌کرده‌ و بعد از او خواجه نصیر‌الدّین طوسی آن را در شرح اشارات شیخ، تفسیر و تأویل کرده‌است، عبدالرّحمان جامی نیز همان اصل روایت حنین‌بن‌اسحق را به فارسی به نظم درآورده‌است،این تحقیق تحلیلی و توصیـفی است که با استفـاده از اسناد کتابخـانه‌‌ای،نگارنده به تحلیـل محتوای مطالب پرداخته است.

از مباحث مهم در عرفان عملی، «حالات و مقامات عرفانی» است. سالک در جهت نیل و وصول به حق باید همراه پیر و مرشد خود، منازل و مقاماتی را کسب نماید و در این راه نیز حالاتی بر وی حادث می‌شود. هدف در پژوهش حاضر بیان بعضی از این حالات و مقامات از دیدگاه ابن سینا و قشیری است؛ که با روش کیفی و به نحو تحلیل محتوی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای صورت پذیرفته است. بعضی از یافته‌های تحقیق بیانگر است که: ابن سینا اجمالاً در آثار عرفانی خود، مخصوصا در نمط نهم اشارات، بعضی از آنها را تحت عنوان: «مقامات العارفین» مطرح کرده است. قشیری نیز در رساله قشیریه، تفصیلاً به بیان تعدادی از حالات و مقامات عرفانی پرداخته است. محقق نیز به روش تحلیلی به بیان، سنجش و مقایسه نظرات این دو دانشمند پرداخته است. از دیگر یافته‌ها می‌توان تعداد حالات و مقامات؛ تقدم تأخر این‌ها و وجوه اشتراک و افتراق نظر این دو دانشمند را در خصوص حالات و مقامات دانست.

همه قضاياي نظري به قضايا بديهي بازمي‌گردند و علوم بدين وسيله تقصّي شده، به مبادي‌شان منتهي‌ ‌مي‌شوند. برخي طبق اين مبنا گمان کردند همه سالبه‌ها نظري‎اند و سالبه بديهي امکان ندارد؛ زيرا از نظر ايشان سلب محمول از موضوع همواره نيازمند حد اوسطي است که يک خصوصيت را براي موضوع اثبات مي‌کند و زمينه مي‌شود تا محمولي از موضوع به واسطة آن سلب شود. بنابراين سالبه بديهي بدون ميانجي و حد اوسط فهم معقولي ندارند؛ اما اين گمان از نظر ارسطو و ابن‎سينا مردود است. از نظر ايشان همان‎طور که موجبه نظري با تحليل به موجبه‌هاي بديهي منتهي مي‌شود، و پذيرفتن موجبه‌هاي بديهي بدون حد اوسط معقول است، همچنين سالبه نظري نيز به موجبه و سالبه بديهي منتهي مي‌شود و پذيرفتن سالبه بديهي مانند پذيرش موجبه بديهي معقول است. اساساً همان دليل و معيار عقلي‌اي که الزام مي‌کند موجبه‌هاي بديهي را بپذيريم، الزام مي‌کند که سالبه‌هاي بديهي را نيز بپذيريم. همان‎طور که پذيرش موجبه‌هاي نظري بدون منتهي شدن به موجبه‌هاي بديهي مستلزم دور يا تسلسل است، پذيرفتن سالبه‌هاي نظري بدون انتهاي آنها به سالبه‌هاي بديهي مستلزم دور يا تسلسل و در نهايت مستلزم تناقض است و مردود مي‌باشد.