جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الجزء السابع في الارواح العالية و السافلة(نفس): اين جزء كتاب به مباحث پيرامون نفس پرداخته است. مؤلف در طى 5 مقاله مباحثى را حول نفس ناطقۀ انسانى، نفوس فلكيه و عقول بيان مى‌كند. مقالاتى كه در اين جزء مورد بحث واقع شده است، عبارتند از: المقالة الاولى في المقدمات: مؤلف مباحثى را به عنوان مقدمه در اين مقاله مى‌آورد كه عبارتند از: تعريف نفس، تقسيم موجودات روحانى و اثبات موجودات روحانى كه مجموعا 4 فصل مى‌باشد. المقالة الثانية في بيان ان النفس الانسانية هل هى جوهر مجرد عن الحجمية و الحلول في الحجمية ام لا: مؤلف در اين مقاله طى 7 فصل مذاهب علماء را در مورد نفس بيان مى‌كند و اين كه آيا نفس مجرد است يا مادى را بيان كرده و با ادلۀ عقليه و نقليه وجود نفس مجرد را اثبات مى‌كند. المقالة الثالثة في صفات النفوس البشرية: اين مقاله از 23 فصل تشكيل شده است. مؤلف در اين مقاله ابتداء بحث مى‌كند از وحدت نفوس، موضع نفس، حادث بودن و قديم بودن نفس. سپس به مباحث معاد مى‌پردازد، مباحثى؛ همچون تناسخ، بقاء نفس بعد از موت بدن و اينكه نفس همچنانكه در اين عالم مدرك كليات و جزئيات است، در آخرت هم عالم به جزئيات خواهد بود. او به طريق اين مباحث معاد روحانى را اثبات مى‌كند و اثبات مى‌كند كه لذات عقلى اشرف و اكمل از لذات حسيه هستند. المقالة الرابعة في البحث عن احوال الارواح السفلية المسماة بالجن و الشياطين: در اين مقاله طى 3 فصل بحث شده است از جن و شيطان و اين كه آيا اين دو امكان وجودى دارند و يا نه؟ سپس‌بر وجودشان ادله‌اى اقامه كرده است و از حقيقت الهام و وسوسه بحث كرده است. المقالة الخامسة في تفاصيل الكلام في الارواح العالية الفلكية: مؤلف در اين مقاله در 9 فصل ابتدا اثبات مى‌كند كه افلاك حى و ناطق هستند و به بعضى از صفات آنها اشاره كرده و محرك آنها را بيان مى‌كند. در ادامه صفات نفوس فلكى را از ديدگاه اصحاب طلسمات و قرآن بررسى كرده و افضل بودن ملائكه را از انسان را در آخر اثبات مى‌كند.

الجزء الثامن في النبوات و ما يتعلق بها: اين فصل از 3 قسم تشكيل يافته است. القسم الاول في تقرير القول بالنبوة عن طريق المعجزات: در اين قسم بر وجود پيامبر با معجزات استدلال شده است. مؤلف در 14 فصل شبهاتى را كه مخالفين اين استدلال بيان كرده‌اند، تقرير مى‌كند و در فصلى به همۀ اين شبهات جواب مى‌دهد. البته به جاى اين كه تك‌تك شبهات را بيان كند و به آنها پاسخ دهد، كليات و اصولى را بيان مى‌كند كه به نظر او اگر كسى اين اصول را بپذيرد، ديگر هيچ يك از شبهات وارد نمى‌شود. القسم الثانى في تقرير القول بالنبوة عن طريق آخر: مؤلف غير از طريق معجزه از طريق ديگرى نيز براى وجود پيامبر استدلال مى‌كند. او مى‌گويد: كسى كه قدرت بر تكميل ناقصين دارد نبى است و براى تقرير اين طريق از آيات قرانى استفاده مى‌كند. القسم الثالث: في الكلام في السحر و اقسامه: مؤلف در اين قسم طى 6 فصل به طور تفصيلى به مباحث سحر، طلسم، چگونگى تأثير موثرات سماويه و چگونگى تأثر اجسام ارضيه مى‌پردازد.

الجزء السادس في الهيولى: اين جزء از يك مقدمه در بيان معناى هيولى و مراتب آن و چهار مقاله تشكيل يافته است، مقالات اين جزء عبارتند از: المقالة الاولى في ذاتيات الجسم: مؤلف در اين مقاله طى 8 فصل جسم را تعريف كرده است. آراء علماء را در مورد جزء لا يتجزئ بيان نموده و جوهر فرد را با استفاده از احوال حركت و زمان و با استفاده از اصول هندسى اثبات مى‌كند. المقالة الثانية في ذكر دلائل نفاة الجوهر الفرد: اين مقاله از 10 فصل تشكيل يافته است. مؤلف ادلۀ كسانى را كه جوهر فرد را نفى مى‌كنند، به ده گروه تقسيم كرده است و در هر فصل گروهى از اين ادله را بيان كرده و به بعضى از آنها جواب مى‌دهد. المقالة الثالثة في بقية احكام الاجسام: در اين مقاله مؤلف طى 3 فصل به بيان احكام اجسام مى‌پردازد. او براى تناهى ابعاد اجسام دليل اقامه مى‌كند و بيان مى‌كند كه اجسام در ذات و ماهيت متماثل هستند. المقالة الرابعة في الكلام في الهيولى الاولى و تغاريعها: اين مقاله اختصاص دارد به مباحث مربوط به هيولى اولى. مؤلف در 3 فصل ادلۀ مثبتين هيولى را بيان مى‌كند و بعد به آنها جواب داده و به بيان ادلۀ نافين هيولى مى‌پردازد.

الجزء الرابع في مباحث الحدوث و القدم و اسرار الدهر و الازل: مؤلف مباحث مربوط به حدوث و قدم عالم را در دو قسم بيان مى‌كند. القسم الاول في مباحث القائلين بالقدم: اين بخش از 12 مقاله تشكيل يافته است. مقاله اول اختصاص دارد به مقدمات و مبادى اين بحث؛ همچون تفسير عالم، حدوث، قدم و... و در مقاله‌هاى بعدى ادلۀ قديم بودن عالم را بيان كرده و به شبهات وارده جواب مى‌دهد. القسم الثانى في مباحث القائلين بالحدوث: اين بخش كتاب از 4 مقاله تشكيل يافته است. مقاله اول در اثبات حدوث عالم با استناد به وجود حركت در اجسام مى‌باشد. مقاله دوم در بيان مجموعه‌اى از ادله‌هاى متكلمين بر اثبات حدوث عالم است. مقاله سوم در اثبات فاعل مختار بودن خداوند با استفاده از براهين عقلى و آيات قرآنى مى‌باشد. مقالۀ چهارم در مباحث مربوط فاعل و فعل(علة و معلول) و صادر اول و علت حدوث عالم و... است.

الجزء الثالث: اين جزء كتاب به مباحث مربوط به صفات ثبوتيه خداوند؛ همچون قدرت، علم، حيات، سمع، بصر، تكلم، بقاء و حكمت خداوند اختصاص يافته است كه در طى 9 باب نگارش يافته است. الباب الاول في احكام الدواعى و الصوارف: مؤلف براى اين كه قدرت خداوند را اثبات كند و حقيقت قدرت او را بيان كند، ابتداء مقدمه‌اى در دواعى و صوارف و چگونگى فاعل بودن بنده‌ها بيان مى‌كند. او اين مطلب را در 11 فصل توضيح مى‌دهد. الباب الثانى في البحث عن الفرق بين القادر و بين الموجب و استقصاء الكلام فيه: مؤلف در اين باب بحث مى‌كند از قادر و موجب و فرق اين دو در نزد فلاسفه و متكلمين و فلاسفه و اهل اديان. الباب الثالث في كونه تعالى عالما: مؤلف در اين باب در 7 فصل بيان مى‌كند حقيقت علم و ادراك را و ادلۀ اثبات علم براى خداوند را شمرده و چگونگى علم خداوند به جزئيات و معدومات را بيان كرده و اثبات مى‌كند. الباب الرابع في كونه تعالى مريدا: مؤلف در اين باب ابتداء اثبات مى‌كند اراده خداوند را، سپس در 2 فصل بحث مى‌كند از حقيقت اراده و از لذت و ألم. الباب الخامس في كونه تعالى سمعيا بصيرا: در اين باب مؤلف سميع و بصير بودن خداوند را اثبات مى‌كند. الباب السادس في كونه تعالى متكلما: مؤلف در يك مسأله از حقيقت كلام بحث مى‌كند و در مسألۀ ديگر متكلم بودن خداوند را اثبات مى‌كند. الباب السابع في كونه تعالى قديما باقيا: مؤلف در اين باب آراء و ادلۀ قائلين به اين كه قدم و بقاء از صفاتى است كه عين ذات مى‌باشد را آورده و احتجاجات مخالفين را كه قائل به زيادت اين صفات بر ذات بارى تعالى مى‌باشد را نيز بيان مى‌كند. الباب الثامن في كونه تعالى حيا: مؤلف حقيقت حيات را بيان كرده و آن را براى خدا اثبات مى‌كند. الباب التاسع كلمات في الصفات: مؤلف در اين باب طى 11 فصل به مباحث كلى پيرامون صفات مى‌پردازد. او بحث مى‌كند كه آيا صفات منحصر در قدماء ثمانيه مى‌باشد يا نه؟ و بحث مى‌كند از زيادت صفات بر ذات و تقسيم مى‌كند اسماء الهى را و در آخر بحث مى‌كند از حكمت الهى و سازگارى آن با حسن و قبح عقلى و اين كه آيا واجب است خداوند مصالح بندگان را مراعات كند يا نه؟

الجزء الخامس في الزمان و المكان: اين جزء از دو مقاله تشكيل يافته است: المقالة الاولى في الكلام في الزمان: مقاله اولى كه از 11 فصل تشكيل شده، به مباحثى پيرامون زمان همچون: ادلۀ نفى زمان، اثبات زمان، ماهيت زمان، حقيقت آن و دهر و سرمد و فرق آنها با زمان و حادث بودن زمان پرداخته است. المقالة الثانية في الكلام في المكان: مؤلف در اين مقاله طى 7 فصل مباحث مربوط به مكان را بيان مى‌كند. عمده مباحث اين مقاله را بحث از خلاء و نفى آن و مباحث پيرامون آن تشكيل مى‌دهد.

المطالب العالية من العلم الإلهي يكى از مهم‌ترين آثار كلامى فخر رازى، بلكه اشاعره محسوب مى‌شود. مؤلف از مباحث كلامى و فلسفى آنچه را كه حول عقائد بوده، در اين كتاب جمع كرده است. او موضوع كتاب خود را ذات خداوند و صفات بارى تعالى قرار مى‌دهد. محتوای جلد دوم: الجزء الثانى: اين جزء كتاب اختصاص دارد، به صفات سلبيه حضرت بارى تعالى كه از دو قسم و بيست فصل تشكيل يافته است: القسم الاول في بيان كونه سبحانه و تعالى منزها عن التحيز و الجهة: مؤلف در طى 17 فصل ذيل نفى تحيز و جهة از خداوند به بحث از مجموعه‌اى از صفات سلبيه خداوند مى‌پردازد: همچون جسم نبودن خدا، جوهر نبودن خدا، كيف نداشتن خدا، متناهى نبودن خدا، حال نبودن خدا، نفى اتحاد، محل نداشتن خدا و... القسم الثانى في بيان انه سبحانه و تعالى منزه عن الضد و الند: مؤلف در اين قسم طى 3 فصل توحيد خداوند را بيان كرده و بحث مى‌كند كه آيا وحدت خداوند، عين ذاتش است يا صفتى است كه قائم به ذات مى‌باشد.

هدف این مقاله تحریر و تحلیل بخشی از تاریخ دلیل افتراض (به‌طور خاصّ) و تاریخ منطق دوره‌ی اسلامی (به‌طور عامّ) است. ارسطو دلیل افتراض را در چندین موضع از دستگاه قیاسی‌اش، از جمله در اثبات عکس سالب کلّی، به‌کار می‌گیرد. مسئله‌ی مقاله‌ی کنونی همین کاربرد اخیر است. از زمان تئوفراستوس چالش‌های فراوانی فراروی این دلیل افتراض نهاده شده است. اسکندر افرودیسی به رفع این چالش‌ها همّت می‌گمارد و به این منظور دو تفسیر از افتراض یادشده به دست می‌دهد که، بر پایه‌ی تحلیل ما، دومین تفسیر یک برهان خلف است که در آن از حذف و معرّفی سور وجودی و جابه‌جایی عاطف استفاده شده است و بنابراین نشان می‌دهد که این بخش از منطق ارسطو هم به منطق گزاره‌ها و هم به منطق محمول‌ها وابسته است. نیز این تفسیر، دلیل افتراض را به‌خاطر استفاده از حدّ شخصی، دلیلی غیرقیاسی می‌شمارد و آشکار می‌سازد که اسکندر به‌درستی قیاس ارسطو را منطق حدّهای کلّی می‌داند. در جهان اسلام، ابن‌سینا، خونجی، و خواجه نصیر از همین تفسیر پیروی می‌کنند و حتّی درک روشن‌تری نسبت به قواعد یادشده از خود نشان می‌دهند؛ به گونه‌ای که ابن‌سینا و خواجه نصیر آشکارا از تمایزی سخن می‌گویند که امروزه میان نام خاصّ و نام فرضی نهاده می‌شود. سهروردی و فخر رازی، امّا، با اثرپذیری از تفسیر نخست اسکندر، تیزبینی چندانی از خود به نمایش نمی‌گذارند، نه در فهم منطق ارسطو به‌عنوان منطق حدّهای کلّی و نه در فهم آن دسته از قواعد منطق گزاره‌ها و محمول‌ها که در فرآیند افتراض دخیل‌اند.

خُلق از اقسام کیفیات نفسانی به شمار می‌آید. از آنجا که رفتار و اعمال انسان ناشی از خلقیات اوست و خلقیاتی که برای انسان حاصل می‌شود تاثیر بسزایی در سعادت و کمال او دارد، بحث از کیفیت پیدایش خلق دارای اهمیت است. در این نوشتار ابتدا به بیان چیستی و اقسام خلق پرداخته شده و سپس کیفیت پیدایش خُلق بر اساس دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا مورد تبیین و بررسی قرار گرفته شده است. بر اساس دیدگاه ابن‌سینا، برخی از اقسام خلقیات مجرد و برخی مادی هستند. اما از نظر ملاصدرا همة اقسام خلق، مجرد از بدن و ماده هستند. طبق دیدگاه هر دو حکیم، امور بدنی- مانند مزاج، طبیعت بدن و تکرار افعال- در پیدایش خلقیات تاثیرگذارند؛ اما مبانی متفاوتی که این دو حکیم در مورد مادی و مجرد بودن قوای نفس و به تبع آن اقسام خُلق دارند، سبب اختلاف نظر آنها در کیفیت پیدایش خُلق شده است. بر اساس دیدگاه فیزیکالیسم، خلقیات به فعل ‌و انفعالات عصبی و مغزی تنزل داده شده است و هیچ‌گونه تبیین غیرمادی برای خلقیات وجود ندارد.

در این مقاله دیدگاه سعدالدین تفتازانی به عنوان مخالف نظریه وحدت وجود و میر سید شریف جرجانی به عنوان موافق مطرح شده و در نهایت مولف نقد خود را بر آن عرضه کرده است.