جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع فاعلیت الهی و چگونگیِ آفرینش جهان توسط خداوند از اساسی­ترین پرسش­های فلسفی است. یکی از اصلی­ترین دلایلی که فلاسفه مسلمان برای ترسیم کیفیت فاعلیت الهی از آن استفاده کرده­اند، قاعده «الواحد» است. علامه طباطبایی به عنوان بزرگ‌ترین فیلسوف نوصدرایی معاصر، تنها دلیل خود در طرح‌واره نظام آفرینش را بر این قاعده استوار نموده است، اما بهره­گیری از این قاعده در فاعلیت الهی از سوی استاد مصباح یزدی با نقدی فلسفی مواجه شده است. در این پژوهش با روشی توصیفی، تحلیلی، دیدگاه علامه طباطبایی پیرامون این موضوع تبیین و با محوریت انتقاد استاد مصباح یزدی، ارزیابی و عدم توانایی این قاعده برای اثبات ضرورت صدورِ واحد از خداوند بیان شده است.

در این نوشته درصدد تحقیق این مسئله هستیم که آیا در آثار آیت‌الله محمدتقی مصباح از طرح کلی دین بحث شده است یا خیر؟ و این‌که در آثارشان به این عنوان تصریح کردند یا از کنار هم قرار دادن جملات‌شان چنین استفاده‌ای می‌شود؟ و آیا بیان‌شان در این موضوع یکی است و یا متعدد می‌باشد؟ و در فرض اختلاف هر کدام از آنها چه تفاوت و اشتراکی با بقیه موارد دارند؟ شاید بتوان گفت که اگرچه ایشان به عنوان «طرح کلی دین» در آثارشان تصریح نکردند، اما از مجموع عبارات‌شان استفاده می‌شود که درصدد بحث از طرح کلی دین بوده‌اند و آن را عبارت از نظامی هماهنگ و به هم پیوسته و براساس محور واحد می‌دانند. ایشان در چهار اثر از آثار خود با رویکردهای متفاوت به این مسئله پرداخته‌اند، بنابراین از مجموع مباحث ایشان می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که: بین اجزاء این طرح کلی باید هماهنگی و ارتباط و به هم پیوستگی بوده و محور در میان همه اجزاء باید امر واحدی باشد و رابطه اجزاء هم باید طولی بوده و ارتباط منطقی و ترتبی بین آنها وجود داشته باشد. طرح باید الله‌محور باشد نه انسان‌محور که بوی اومانیستی دارد. محتوای قرآن از نظر ایشان همان محتوای دین بوده و فرقی ندارند. محور دعوت انبیاء؟ع؟ به عنوان یک طرح کلی ایمان است و لذا لازم است کشف این محور مستند به دین باشد. در نوشته حاضر جمع‌آوری داده‌ها به صورت کتابخانه‌ای بوده و تحقیق به گونه توصیفی تحلیلی انجام شده است، بنابراین در مواردی صرفاً آراء ایشان نقل و تبیین شده و در پاره‌ای موارد نقد و بررسی مطالب هم انجام شده است.

آيت‌الله مصباح معناشناسي مفاهيم اخلاقي را وظيفة فيلسوف مي‌داند. معناشناسي به ارتباط الفاظ و مفاهيم، که از کارکردهاي لغت‌شناسان است، نمي‌پردازد، بلکه منظور از «معناشناسي اخلاق» بررسي و ارائه تعريفي از مفاهيم است که براي تبيين حقيقت و تعيين قلمروي محکي مفاهيم اخلاقي به کار مي‌رود. فلاسفة اخلاق در بسياري از معاني مفاهيم اخلاقي اختلاف‌نظر دارند که اين اختلاف ريشه در روش آنها دارد. اين تحقيق، به روش تحليلي و با استفاده از تبيين‌هاي عقلاني، به روش فهم معناي مفاهيم اخلاقي نزد آيت‌الله مصباح مي‌پردازد. روش مراجعه به مصداق، امر آمر، عرف، شهود و عقل از روش‌هاي کسب معنا براي مفاهيم اخلاقي شمرده شده است. مفاهيم اخلاقي نزد آيت‌الله مصباح، از سنخ مفاهيم فلسفي هستند. ازاين‌رو، بايد مانند مفاهيم فلسفي معناشناسي شوند. اين مفاهيم، با توجه به روش مقايسه ميان واقعيات و انتزاع معنا و ويژگي خاصي که مناسب هدف بحث است، فهميده مي‌شوند. برخي از مزاياي اين روش معناشناسي، امکان صحت‌سنجي، انتقال به ديگران و خطاناپذيري آن است.

علوم انسانی، که ابعاد انسانی پدیده‌ها و کنش‌های انسان را می‌‌کاوند، دارای دو بُعد توصیفی و دستوری‌ هستند که هر کدام کارکردهایی دارند. علوم انسانی در بُعد توصیفی به تعریف، توصیف، تفسیر، تبیین و پیش‌‌بینی کنش‌‌های انسانی می‌‌پردازند و در بُعد دستوری خود نیز ارزشیابی و جهت‌‌دهی کنش‌‌های انسانی را به‌عهده دارند. نوشتار حاضر، با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، در مقام پاسخ‌دادن به این سؤال است که ازنظر آیت‌‌الله مصباح یزدی، خداباوری چه تأثیری بر ابعاد دستوری علوم انسانی دارد و این تأثیرگذاری چگونه اتفاق می‌‌افتد؟ نتایج پژوهش حاضر حاکی از آن است که خداباوری با تأثیر در هدف نهایی شخص خداباور، در فرایند کشف ارزش‌‌ و نیز در جهت‌‌دهی کنش‌‌های اختیاری انسان‌‌ها مؤثر است؛ چراکه از دیدگاه آیت‌‌الله مصباح یزدی، ارزش کارها با هدف نهایی سنجیده می‌‌شود و جهت‌‌دهی عالمان علوم انسانی نیز با توجه به هدف نهایی صورت می‌‌گیرد. عالمان علوم انسانی اسلامی کنش‌‌های اختیاری آحاد جامعه را در جهت رسیدن به قرب الهی هدایت و جهت‌‌دهی می‌‌کنند و از توصیه به افعالی که در تضاد با این هدف باشد، به‌شدت پرهیز می‌‌کنند.

پاسخ‌گويي به شبهات اعتقادي و دفاع از کيان فکريِ اسلام، همواره کانون توجه انديشمندان اسلامي بوده است. آيت‌الله مصباح که از فيلسوفان و متکلمان برجستة دوران معاصر جهان اسلام است داراي روشي بديع و کارآمد در مواجهه با شبهات ديني و اعتقادي است. در اين مقاله با روشي توصيفي ـ تحليلي به بررسي روش‌شناسي آيت‌الله مصباح در پاسخ به شبهات اعتقادي مي‌پردازيم. بدين منظور، پس از معناشناسي شبهه و تبيين اهميت پاسخ به شبهات، به تحليل مراحل هفتگانة آن پرداخته و روش مورد بحث را بر مسئلة حقوق زن تطبيق مي‌کنيم. يافته‌هاي پژوهش حاکي از اين است که با گذر از مراحل فهم شبهه با قطع‌نظر از حب و بغض، تقرير و تحليل دقيق شبهه، تبارشناسي شبهات، توجه به منشأ و علل پيدايش شبهه، توجه به پيامدهاي شبهه، نقد ادله و مدعا و تبديل تهديد به فرصت، مي‌توان از ظرفيت عقلانيت فکر شيعي در رويارويي با شبهات، بيشترين بهره را برد و به درک عميق‌تر لايه‌هاي ژرف معارف اسلامي دست يافت.

مسئوليت پذيري اجتماعي، پاية اخلاق اجتماعي است و از عناصر اساسي فرهنگ بومي ما، سرماية اصلي جريان انقلاب اسلامي و از مفاهيم مهم برنامة توسعة پايدار جهاني و به معناي تعهد دروني و اخلاقي در مقابل جامعه و ديگران است. در اين نوشتار با روش توصيفي-تحليلي و قياسي به بررسي مفهوم مسئوليت اجتماعي از نگاه اسلامي و ابعاد و ويژگي هاي آن پرداخته شده و به پرسش هاي اساسي دربارة ماهيت و خاستگاه مسئوليت اجتماعي، گونه‌شناسي و نحوة اعتبار اين مفهوم، نحوة صدق بر مصاديق، ارکان و ساخت مفهومي و نهايتاً ارتباط آن با مفاهيم نزديک، پاسخ داده شده است. چنانکه از تحليل اين مفهوم با استفاده از امکانات فلسفه و معارف اسلامي و با تکيه بر آراي يکي از متفکران برجستة معاصر در اين حوزه به‌دست مي آيد، مفهوم مسئوليت اجتماعي در رويکرد اسلامي، نه صرفاً يک قرارداد اجتماعي و حقوقي، بلکه مفهومي اخلاقي مبتني بر حقايق و مبادي توحيدي و از سنخ معقولات ثاني فلسفي است که با در نظر گرفتن رابطة سبب و مسببي بين افعال اختياري انسان و اهداف صحيح جامعة انساني، با معيار فطرت و شريعت، انتزاع شده است و در امتداد مسئوليت انسان در برابر خدا و خويشتن، دامنة وسيعي در همة حوزه هاي زندگي اجتماعي با اولويت هاي خاص خود دارد و حد نصاب آن به عنوان يک ارزش اخلاقي، قصد رضاي الهي است. همچنين اين مفهوم، مفهومي جامع است که رابطة آن با حقوق اجتماعي رابطه تضايف، و نيکوکاري وجه ايجابي آن است.

این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و از طریق رجوع به اندیشه­های استاد مصباح­یزدی به بررسی مسئله لذت پرداخته و در پی پاسخ به این سوال است که لذت چه جایگاهی در اخلاق اسلامی دارد؟ نتایج پژوهش نشان می­دهد لذت یک گرایش اصیل فطری و به معنای ادراک هر امری است که با نفس انسان ملائمت داشته باشد. درک لذت مستلزم چهار شرط است: وجود قوۀ متناسب با لذت؛ ملائمت با طبع؛ وجودِ شرایط فراهم آمدن درک لذت؛ قرارگرفتنِ شیء مورد نظر در شعاع آگاهی و توجه فرد. از یافته­های مقاله اینکه نشان داد، لذت محرک اصلی انسان در رفتارهای اختیاری است به طوری که هیچ فاعلی بدون کشش و ملائمت مطابق با طبعش نمیتواند فعل مورد نظر را انجام دهد؛ همچنین لذت براساس نقشی که در کمال نهایی انسان دارد به لذت ممدوح و مذموم تقسیم می­شود. استاد مصباح براساس منطق قرآن دو ملاکِ کیفیت و دوام را برای تشخیص لذت اصیل از غیرآن، ارائه نموده­ و شناخت کمال حقیقی انسان را برای شناخت لذت اصیل ضروری می­دانند. در نتیجه همچنان­که شناختِ کمال حقیقی، مستلزم شناخت لذیذ اصیل است، شناخت لذیذ اصیل نیز مستلزم شناخت کمال حقیقی است. در نگاه ایشان عواملی که در ترجیح یک لذت یا تشخیص مصادیق آن دخالت دارند همواره اختیاری نبوده و به صورت کلی عبارتند از نیازهای طبیعی، عادت، عقل و وحی.

آیت‌الله مصباح یزدی معتقد است دین در عین حال که همه مسائل مرتبط باسعادت انسان را بیان می‌کند، اما از پویایی عقل غفلت نکرده و برای آن مرزی محترم لحاظ می‌کند.

سخنان محمدسروش محلاتی به مناسبت رحلت استاد مصباح یزدی