جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

زیبایی یکی از مفاهیم بنیادین در عرفان قباله-جریان اصلی سنت عرفانی در دین یهود -است. در این نظریه عرفانی زیبایی یکی از اسماء و تجلیات الهی محسوب می‌شود.اصحاب حکمت خالده نیز به این مفهوم به عنوان یک مفهوم مهم در نظریات عرفانی دوران پیش از مدرن پرداخته‌اند. آنها این مفهوم را در تقابل با تلقی مدرن از آن قرارداده و خداوند را منشأ زیبایی قلمداد می‌کنند. مسئله پژوهش حاضر چیستی این مفهوم در عرفان قباله با توجه به رویکرد اصحاب حکمت خالده است. سوالات پژوهش عبارتند از زیبایی در عرفان قباله به چه معناست؟ این مفهوم تحت چه مبحثی بیان شده است؟ پژوهش پیش‌رو با رویکرد سنتگرایانه و با رجوع به آراء دانشمند یهودی گرشوم شولم در صدد تحلیل و تبیین مفهوم زیبایی در عرفان قباله است. اهداف پژوهش حاضر تبیین مفهوم زیبایی در عرفان قباله و تشریح مباحثی است که این مفهوم تحت آنها بیان شده است. نتایج نشان می‌دهد که زیبایی در بحث اسماء و صفات الهی مطرح شده و با اصطلاح تیفئرت در ادبیات قباله به‌کار رفته‌است و به معنای هماهنگی، نظم و تعادل است. این هماهنگی و تعادل یک امر جهانشمول است که شامل هماهنگی در صفات باری تعالی، در هستی و در نفس انسان می‌شود.

هنر مینیاتور از مهمترین اشکال هنری است که با ظهور اسلام نسبت به سایر هنرهای اسلامی به مقام بالاتر نایل شد، کشورهای بسیار در این عرصه پیش قدم شدند، ایران از کشورهایی بود که اشکال مختلف هنری حاوی تمام جنبه های اسلامی را پذیرفت که از یک سو خود بر معیارهای ارزیابی و ذائقه هنری تاثیر گذاشت و از سوی دیگر از آنان تاثیر پذیرفت.در این مقاله به طور مختصر به دوره های تجلی این هنر می پردازیم سپس به نقد فلسفی عرفانی با بهره گیری از مجموعه آثار برخی از نگارگران اشاره خواهیم کرد و سعی می کنیم معیارهای نقد هنری و ربط مضامین آن را با مفاهیم فلسفی آثار روشن کنیم.

در متن زیر، ابتدا پرسش های ما پیرامون حقیقت «هنر اسلامی» و نسبت آن با «هنر انقلاب» و سپس پاسخهای مکتوب آقای دکتر ایرج داداشی، مدرس فلسفه ی هنر، به این سؤالات را مشاهده می نمائید.

در جوامع سنتی میان هنرور و پیشه‌ور تفاوتی وجود نداشته است و این تفاوت امری امروزی است. فعالیت‌های بشر در جامعه سنتی امری منبعث از اصول تلقی می‌شده است. به همین دلیل فعالیت‌های بشری به امری استحاله یافته مبدل می‌شدند و خصلتی مقدس به خود می‌گرفتند. جامعه یهود تا قبل از دوره مدرن از جوامع سنتی تلقی می‌شده. مانند دیگر جوامع سنتی، محور زندگی آنان آموزه‌های وحیانی(تورات و تلمود) بوده است. از جمله آنها مفهوم صنعت و پیشه است. مسئله پژوهش حاضر بررسی چگونگی تکوین هنر و صناعت در سنت یهود است. سوالات پژوهش: صناعات در جامعه عبرانی چگونه تکوین یافته‌اند؟ صناعات چه اهمیتی در دین یهود دارند؟ پیشه‌ها چه آداب معنوی دارند؟ پژوهش پیش‌رو با رجوع به منابع مرتبط و به ویژه متون سنتی و نیز مقدس یهود به گردآوری و تدوین و دسته بندی مطالب می‌پردازد، سپس با تحلیل و تفسیر و تشریح یافته‌های گردآوری شده به استنباط و استنتاج می‌پردازد. هدف پژوهش حاضر بررسی چگونگی تکوین هنر و صناعت نزد عبرانیان است. نتایج نشان می‌دهد که پیشه‌ها در دین یهود خاستگاه الهی و وحیانی دارند. داشتن کار و پیشه بسیار مورد تاکید است. پیشه ها دارای آدابی هستند که فرد باید آنرا رعایت کند.

در نگرش ابن عربی، نور در مقام اسمی از اسامی حضرت حقّ، با ضیاء خود به مراتب هستی، مُظهر اشیاء و موجودات در عرصة عالم امکان می گردد، در این راستا هر موجودی بنا به احکام مرتبة وجودی اش در جایگاه سایة این نور با صاحب سایه، کیفیتی از وجود را بنا بر اصل تجلی وجودی حضرت حقّ در مرتبة اسماء و صفات تجربه می‌کند که رمز ادراک آن به واسطة حکمت نوریّه و علم یافتن به صور مرتبة مثال امکان پذیر می‌شود. سرانجام نتیجة حاصل شده این است؛ همان گونه که خیال انسانی به عنوان برزخ میان عالمِ روح و جسم نیازمند تأویل است؛ خیال منفصل در مرتبة برزخ میان عالمِ لاهوت و ناسوت که محل اجتماع ارواح ملکوتی و اجسام لطیف از عالم ماده است نیز به تأویل احتیاج دارد و در این راستا عرصة هستی در مرتبة خیال مطلق و کثرت سایه‌های حضرت حقّ، نیازمند تأویل به سوی مرتبة احدیت ذات است و علم یافتن به این شیوة نگریستن به هستی تنها توسط حکمت نوریّه دریافت می گردد که به عقیدة ابن عربی، صورت کامل آن نزد حضرت رسول(ص) در مرتبة یوسف محمدی به ودیعه نهاده شده است. روش تحقیق در این نوشتار، توصیفی _ تحلیلی بوده، همچنین ابزار و شیوه‌های گردآوری اطلاعات در بردارندة جستجوی کتابخانه ای است.

دوران تاریخ ایرانِ پیش از ورود‌ اسلام، از لحاظ معرفت‌شناسی عمدتا" تحت فراروایتی بنام کیش مزدیسنا قرار‌دارد که بر‌تمام شئون زندگی اجتماعی، سیاسی و‌فرهنگی آن سایه افکنده‌است. برمبنای دکترین کیش مزدیسنا که بر هفت پایة "یکتایی ‌اهورامزدا، پیامبری اشوزرتشت، پیرویِ‌از اشه، داشتنِ‌اندیشه، گفتار‌و‌کردارِ‌نیک، آزادی‌ِگزینشِ ‌راه، پاداشِ‌کارِنیک و کیفرِ‌کارِزشت، جاودانیِ‌روان ‌و رستاخیز" استوار است؛ خداوند جان‌و‌خرد، جهان را براساس هنجاری به‌نام اشه آفریده که بر‌تمام هستی حاکم است؛ حقیقتی محیط بر کیش زرتشت و حتی حکمت پیشازرتشتی، که درهمة مراتب؛ جهان هستی را به‌سوی کمال و رسیدن به اصل و مبدأ خلقت هدایت‌می‌نماید. از یک‌سو آفرینش اثر‌هنری در خلاء صورت نمی‌گیرد و در تعریف سنتی آن به کمال رساندن نفس خویش و به‌تبع‌آن نفس غیر است و ازسویی‌دیگر در هنر ایران؛ براساس جهان‌بینی پیشینیان که متکّی بر‌ آموزه‌های یکتاپرستانه و خردمندانه بوده‌است ، فعل خلاق هنرمند، در طول فعل خلاق الهی و دقیقاً بر همان نحو، مبتنی بر نظم و اکمال لایق هر شیء است و هنرمند به دلیل دیالکتیک خرد خود با خرد مینوی‌است که از حقایق جهان مینوی آگاهی یافته و در فعل آفرینش هنری، به هر چیزی کمال لایق آن را می‌بخشد. این پژوهش ضمن بررسی‌و تفسیر‌ساده متون؛ با عنایت به بنیان‌های آموزة مزدایی و استفاده‌از منابع مکتوب و روش اسنادی و تحلیل و تفسیر متناسب این آموزه، رابطة اشه و اکمال را مورد بررسی قرار داده است. لذا ضمنِ تحلیلِ معنایی واژة اشه در متون مزدایی و پیشامزدایی؛ حضور مفاهیم هنر و زیبایی، تکامل، پویایی و حرکت؛ همچنین نظم و تعادل بررسی می‌گردد.

از اواخر سده‌ی نوزدهم میلادی، که آرمان فکری غربی در میان بخش معتنابهی از اقشار حاکم بر عالم اسلامی شیوع یافت، آرمان «ترقی» و پس از آن «توسعه» به‌طور گسترده‌ای مقبول گردید و برای زمان مدیدی به‌مثابه نتیجه‌ی عادی یک گذار تاریخی تلقی می‌شد. این نکات ندرتا بدون هواخواهی و منصفانه، هم از لحاظ ارزش هایی که متضمن آن بودند و هم از حیث آرمان‌ها و هنجارهای اسلامی‌ای که در معرض تهدید آن بودند، تحلیل می‌شد. از همان روزهای نخست تماس با غرب، تعاریف فلسفی توسعه، با رد و رفض حکیمانه‌ی حکمای سنتی اسلامی مواجه شد، لیکن در همان ایامی که مفهوم عام ترقی در قرن بیستم شیوع می‌یافت، تا مدتی حتی کمتر از پیش پرسیده می‌شد که ترقی برای نظام ارزشی موجود در عالم اسلامی چه تبعاتی را خواهد داشت. فقط در طی چند دهه‌ی اخیر بود که با عنایت به بحران تمدن مدرن و پاره‌ای ثمرات تلخ آن‌چه تحت عنوان مسیر «طبیعی» جوامع انسانی به عنوان نتایج روند ترقی و پیشرفت فرض می‌شد، برخی مردم فهمیم‌تر در عالم اسلام شروع کردند به پرسش از طبیعت و معنای ترقی و پیشرفت، وفق آن‌چه غرب مدرن از آن می‌فهمید و تاثیراتی که بر نظام «ارزشی» اسلامی داشت. در همین دوره برخی مسلمانان در کنار شماری از متفکران غربی شروع کردند به پرسیدن پرسش‌هایی از قبیل «ترقی چیست؟» و «ترقی و پیشرفت به سوی کدامین غایت؟» در واقع یکی از مهم‌ترین ترقیات عالم اسلامی در همین سالیان اخیر پرسش از خود ترقی و پیشرفت بود، همان‌گونه که غرب و برخی مسلمانان غرب‌زده آن را سال‌های متمادی می‌فهمیدند.

رمزپردازی از روش‌هایی است که در فرهنگ و تمدن‌های مختلف برای انتقال معانی مختلفی نظیر معانی متافیزیکی مورد استفاده قرار گرفته و در عرصه فرهنگ و تمدن اسلامی نیز دارای سابقه بوده است. در حکمت اشراقی سهروردی و هم‌چنین تعالیم عرفا می‌توان رمزپردازی را به شکل گسترده‌ای مشاهده کرد. با توجه به این‌که شیوة رمزپردازی مبتنی بر نوعی هستی‌شناسی خاص است؛ لذا این پژوهش در پی یافتن پاسخ این سؤال است که: آیا مبانی هستی‌شناختی حکمت متعالیه صدرایی که از مکاتب برجسته در حکمت اسلامی است، با رمزپردازی تناسب دارد و می‌تواند به عنوان پشتیبان نظری آن قرار گیرد؟ این مبانی کدامند؟ به نظر می‌رسد مبانی هستی‌شناختی حکمت متعالیه به خاطر بررسی‌های عمیق و دقیق پیرامون وجود، می‌تواند به عنوان مبنای نظری رمزپردازی قرار گیرد. در این پژوهش به اهم این مبانی مانند اصالت و تشکیک وجود، حمل حقیقت و رقیقت و وجود رابط اشاره شده است که هر یک به نحوی مبیّن رمزپردازی است. این مبانی چارچوبی را فراهم می‌نمایند که بر اساس آن‌ رمزپردازی دارای بنیانی قوی و عقلانی خواهد بود و هم‌چنین ملاک و معیاری وجودی را برای ارزیابی و تشخیص رمزپردازی‌های صحیح و عقلانی در اختیار قرار می‌دهد.

نگاه رمزی به عالم میراث ارزشمند تمدن‌های کهن بشری است که در حوزه فرهنگ و تمدن اسلامی نیز جایگاه خاص خود را داشته است. عرفا و حکمای مسلمان همواره از این شیوه برای ارائه تعالیم خود بهره برده‌اند. رمزپردازی در بین عرفا امری مشهود است و در بین حکما نیز سهروردی را می‌توان قهرمان این میدان دانست هر چند که قبل از او ابن‌سینا آغازگر این راه بوده است؛ لذا شایسته تأمل است که مواجهة حکمت متعالیه ملاصدرا از آن جهت که وارث این سنت حکمی است، با رمز و رمزپردازی چگونه است؟ در نوشتار حاضر جهت نیل به این پاسخ به تحلیل و بررسی مبانی و روش حکمت متعالیه صدرایی بویژه روش تأویل و هرمنوتیک می‌پردازیم. با توجه به شواهد و دلایل موجود روشن می‌شود که علی‌رغم اینکه صدرا حکمت خود را همچون سهروردی بصورت رمزی بیان نکرده است اما با توجه به اینکه مبانی فلسفی رمز پردازی سهروردی را، از جمله نظریه تشکیک وجود در هستی شناسی و نظریه عالم مثال و ادراک خیالی در جهان شناسی و معرفت شناسی، اخذ نموده و در فلسفه وجودی خود از آن بهره‌مند شده است؛ لذا حکمت متعالیه به بهترین وجه قابلیت رمزپردازی را واجد است اما شاید بتوان گفت که روش و مدل رمزپردازی صدرا با روش سهروردی تفاوت دارد بنابراین هم به این روش التفات داشته و آن را می‌شناخته است و هم از تعابیر رمزی استفاده نموده‌است، چنانکه عناوین کتب او همه از این قبیل است بنابراین حکمت متعالیه می‌تواند چارچوب و بنیان نظری رمزپردازی را تأمین نماید.