جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واکاوی میزان اهتمام دین مبین اسلام به مسأله عدالت و دامنه فراگیری آن در حوزه‌های مختلف تعالیم نورانی قرآن و عترت از منظر دو متفکر و اسلام شناسِ شیعیِ معاصر، استاد شهید مرتضی مطهری و استاد محمدرضا حکیمی، موضوع تحقیق حاضر است که با روش کتابخانه‌ای و بررسی مجموعه آثار دو استاد به انجام رسیده است. در این تحقیق با نظر بر حوزه‌های مختلف علوم اسلامی، شاملِ کلام، فقه، اخلاق، اقتصاد و سیاست، به حلقه پیوند آنها با مسأله عدالت از دیدگاه دو استاد اشاره نموده و نهایتاً در نتیجه تطبیق و مقایسه آراء ایشان، گستردگی دامنه عدالت و نقش اساسی آن در مباحث اسلامی - اعم از توحید، نبوت، امامت، جبر و اختیار، عقل، معاد، تکوین جهان هستی، احکام تشریعی، اجتهاد، راویان حدیث، قضاوت، فطرت انسان، ملکه عدالت در اخلاق، اقتصاد اسلامی و سیاست و... - آشکار می‌شود و مخاطب، آراء دو استاد را درباره عدالت، به نوعی مکمل و جبران کننده خلأهای یکدیگر می‌یابد. از آنجا که در قرآن یکی از اهداف اصلی رسالت همه انبیاء الهی، اقامه قسط، آن هم توسط آحاد مردم ذکر شده و از طرفی، عدالت پیوند عمیق و مستحکمی با دین و دینداری دارد، تا جایی که در روایات ما عدالت را مایه حیات دین در بین مردم برشمرده‌اند، لذا تحقیقی که در پیش داریم، با هدف آشنایی با جایگاه مهم و بنیادین عدالت در تعالیم اسلامی انجام شده و سعی شده حضورِ تعیین کننده و برجسته عدالت در مباحث مختلف اسلامی به تصویر کشیده شود. اهمیت و کاربرد این تحقیق نیز در انگیزش جامعه اسلامی به سوی قیام به قسط و برداشتن گامی کوتاه در جهت تحققِ نهضت مطالبه عدالت در جامعه اسلامی نمایان می‌شود.

در باب خلقت جهان، از دیرباز دو نظریه وجود داشته است: «ثبات انواع» و «تَبَدُّل» یا «تکامل انواع». «ثبات انواع» به‌معنای خلقت جداگانه هر یک از انواع است و «تبدل انواع» یعنی ایجاد انواع موجودات در اثر تکامل گونه‌های قبل از خود. نظریه تکامل انواع دارای قدمت بسیاری است؛ اما با طرح فرضیه تکامل چارلز داروین، در قرن نوزدهم میلادی، به‌شکل گسترده‌ای مطرح گردید. در این میان، مکاتب مختلف با استفاده از فضای فکری و سیاسی حاکم، از نظریه داروین در راستای اهداف خود سوء استفاده کردند. مکاتب مادی‌گرا نیز با مغالطه و تحریف نظریه داروین، تلاش داشتند آن را تاییدی بر خداناباوری تلقی کنند. از سوی دیگر، ارائه تبیینی واقعی از نظریه تکامل بر مبنای نگاه طراح اصلی آن، امری ضروری بوده و بر این اساس، نقد‌های گوناگونی بر این نظریه و تقریرهای موجود از آن وارد شده است. در این میان، شهید آیت‌الله مرتضی مطهری(ره) با ژرف‌نگری خاص خود به‌شکل مبتکرانه و راهگشا، مغالطه داروینیست‌ها را افشا کرده و نشان داده است که نظریه تکامل به اعتقاد داروین، بدون وجود یک عامل ماوراء طبیعی، که داروین از آن با عنوان «نفخه الهی» و «قوه فعاله ماوراء طبیعی» نام می‌برد، قابل تبیین نیست. این پژوهش توسعه‌ای، با روش توصیفی و تحلیلی، با تبیین دیدگاه داروین، زمینه‌ها و پیامدهای تحریف آن را بررسی و با استناد مستقیم به آثار داروین نشان می‌دهد که نظریه داروین، با داروینیسم الحادی رایج تعارض مبنایی دارد.

پوچ‌گرایی تفکری است که همه‌ ارزش‌ها را بی‌ارزش کرده و به بحران عمیق معنوی در زندگی بشر منجر شده است. پوچ‌گرایی مبتنی بر اصولی است که از نظر فلسفی باطل‌اند. در این مقاله ما در پی ابطال مبانی پوچ‌گرایی در حوزه اندیشه استاد مطهری هستیم. مهم‌ترین مبانی پوچ‌گرایی که به بی‌هدفی و بی‌معنایی زندگی منجر می‌شوند، عبارت‌اند از: بی‌خدایی، مسئله مرگ، مسئله خلقت، اعتقاد به جبر، درد و رنج، مسئله‌ زمان، عقل‌بسندگی، شکست‌ها و ناکامی‌ها، مسئله شر و از خود بیگانگی. از نظر استاد مطهری خلقت انسان هدفمند است، اعلا هدف آفرینش انسان رسیدن به مقام عبودیت در سایه معرفت است. انسان با یاد خدا و ذکر خدا، مانع از خودبیگانگی و خودباختن می‌شود. با نظر به صفت حکمتی که برای خدای متعال قائلیم، شکست‌ها و ناکامی‌ها را با دیده‌ مثبت، بر اساس مصلحت و مشیت الهی نگریسته و آن‌ها را برای رسیدن انسان به خیرهای برتر و اعلا می‌دانیم. از این‌رو انسان الهی شری نمی‌بیند و همه چیز را چون تحت تدبیر و اراده الهی است، زیبا می‌بیند. درد و رنج را برای انسان مؤمن مایه آگاهی، بیداری، تهذیب نفس و تصفیه‌ اخلاق، و مرگ را نقطه عطفی در مسیر حرکت اشتدادی وجود انسان و دروازه‌ای به دنیایی بزرگ‌تر می‌داند. خداوند با مختار آفریدن انسان، او را در انتخاب راه زندگی‌اش آزاد گذاشته؛ چون در صورت جبری بودن انسان، تکلیف در دنیا و جزا در آخرت به کلی باطل می‌شود. روش ما در این پژوهش فیش‌برداری و استخراج و تحلیل نقدها از آثار استاد مطهری بوده است.

استاد مطهری منطق پوزیتیویست‌ها را در دو اصل خلاصه می‌کند: انکار بدیهی اولی و انحصار حرکت فکر از جزئی به کلی. ایشان با بیان نقض‌هایی که به ناچار باید مورد قبول پوزیتیویست‌ها قرار گیرد، سستی این اصول را به خوبی روشن می‌سازد. با مطالعه و بررسی این ایرادات به این نتیجه می‌رسیم که عمده اشکال استاد مطهری به منطق پوزیتیویست‌ها، این است که آن‌ها تجربه را تنها طریق معرفت معرفی نموده‌اند؛ در حالی که قضایایی داریم که بدون تمسک به تجربه برای ما حاصل گردیده‌اند. هم‌چنین شکل‌گیری قضایای تجربی نیز متوقف بر قبول بدیهیات اولیه می‌باشد.

از دغدغه‌های جدی اندیشمندان جهان اسلام در طول یکصد سال اخیر، برقراری نسبت سنت و تجدد بوده است که بی‌تردید اساس اندیشه آیت‌الله مرتضی مطهری نیز پاسخی به این نسبت است. تحقیق حاضر بر این فرض بنا نهاده شده است که استاد مطهری در زمینه تجدد، سعی در بازسازی سنت دارد؛ لذا در نیل به اهداف مزبور تلاش شده است زوایای پنهان اندیشه سیاسی مذهبی ایشان، بر اساس الگوی جستاری اسپریگنز، در قالب مشکل‌شناسی، دلیل‌شناسی، آرمان‌شناسی و راه حل‌شناسی با روش پژوهش توصیفی-تحلیلی، تجزیه و تحلیل شود. مطالعات و بررسی مقاله نشان می‌دهد استاد مطهری یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های فکری نوگرا در ایران معاصر است که تلاش ارزنده‌ای در بازسازی سنت اسلامی ایرانی در زمینه تجدد انجام داده است. به زعم نگارنده فهم تلاش نظری وی می‌تواند الگوی مناسبی برای تداوم رویکرد نوگرایی در اندیشه اسلامی ارائه نماید.

استاد مطهری، اسلام شناس و متأله معاصر، از جمله متفکران و محققانی است که با رویکرد «گزینشی» به مسأله «علم» و «دین» پرداخته (همانند بحث از نظریه تبدّل انواع) و سعی کرده با رویکردی متفاوت و متعادل، با روش عقلانی – فلسفی و با وضوح بخشیدن به مسائل و موضوعات دینی به داوری و بررسی ارتباط این دو بپردازد، چرا که معتقد بود مشکلات جامعه بشری نو می شود و مشکلات نو، راه حل نو می خواهد . هرچند تعاریف مختلفی از دین و علم ارائه شده است؛ لکن در این بحث، مقصود استاد از دین، «دین اسلام» و از علم، «علوم تجربی» می باشد. استاد مطهری، علاوه بر اعتقاد به هماهنگی و همگرا بودن علم و دین، و در برخی موارد نیز بر مکمّل و متمّم بودن آنها تأکیدذ می نماید. استاد مطهری در بحث تعارض علم و دین، ضمن اعتقاد به «توهم بودن تضاد میان اصل خلقت با ترانسفوریسم » از منظر جهان بینی، بیان می کند که اصل توحید و اصل تکامل، مؤید و مکمل یکدیگر می باشند؛ همچنین برای رفع تعارض ظاهری در بعد تعارض در محتوی، ضمن قائل شدن به سمبلیک بودن زبان وحی در داستان آدم، معتقد به تفکیک علم و دین از حیث زبان شناسی شده اند.

مقاله حاضر با تکیه بر آثار آیه‏اللّه‏ مطهرى، به دنبال پاسخ به پرسش از چیستى و هستى جامعه است. در این راستا، ضمن گزارش پاسخ‏هاى اندیشمندان اسلامى به سؤال فوق، استدلال آنها را در تعامل با نظریه آیه‏اللّه‏ مطهرى قرار داده و به نقد و ارزیابى آنها پرداخته و معتقد است گر چه دلیل عقلى مطهرى بر وجود جامعه در معرض اشکال است، ولى استدلال وى درباره امکان تحقق جامعه داراى استحکام لازم است و نیز دلایل نقلى وى از حد ظهور آیات فراتر نمى‏رود و در حکم نص نیست.

امروزه با شبکه نسبتاً سامان یافته ‏ترى از مفاهیم مواجهیم که مى‏ تواند در مقام تبیین منظومه فکر سیاسى اندیشمندان و ساماندهى انبوه اظهارات پراکنده، نقش مهمى ایفا کند؛ از جمله مفاهیم معدودى که مى‏توان آن را از مقوله‏هاى کلیدى در حوزه فلسفه سیاسى قلمداد کرد، «حق» است که در زمره مقوله هاى ارزشى قرار مى‏گیرد. دیدگاه هر متفکر در این باره پایه‏ هاى اصلى نظریه او را درباب نظم مطلوب سیاسى تشکیل مى‏دهد. در این مقاله مؤلف سعى کرده است تا بخشى از اندیشه سیاسى آیه‏ اللّه‏ مطهرى را ذیل عنوان «حق» تشریح و تبیین کند.