استاد مرتضی مطهری از اسلام شناسان برجسته معاصر است که به رغم آکندگی آثارش با مباحث و استنباطهای قرآنی، می‌توان یکی از کوشش‌های قابل توجه وی را در عرصه تفسیر قر
... رآن دانست. هندسه فهم صحیح آیات نزد متفکر شهید با کاربست لوازم و ابزارهای فن تفسیر تحقق می‌یابد و بر این اساس می‌کوشد تا فهمی روشمند از آیات وحی داشته باشد؛ از این رو هدف رساله حاضر ارزیابی آراء تفسیری استاد مطهری است. برای تحقق هدف مزبور روش توصیفی تحلیلی و تطبیقی مورد استفاده قرار گرفت و دیدگاه‌ها در سه محور پیش‌فرض‌ها(چندمعنایی)، مبانی(روایات) و مراحل تفسیر(موضوعی، ترتیبی و سیاق) سازماندهی شد. بررسی آراء در محور اول، اعتقاد متفکر شهید در جواز چندمعنایی آیات و ظهور مراتب معنا با توجه به مراتب مخاطبان، یادکرد عوامل زمینه‌ساز چندمعنایی و کاربست قاعده مزبور در فرآیند فهم برخی آیات و غفلت از آن را در بعضی دیگر از آیات نشان می‌دهد. بررسی آراء در محور دوم، گواه اهمیت روایات معتبر در فرآیند فهم قرآن در نزد متفکر شهید با وجود اذعان به تقدم تفسیر قرآن به قرآن بر سایر طرق است. بررسی نقادانه نظرگاه‌ها در این محور، مؤید شکل‌گیری برخی دیدگاه‌ها با عنایت به بیان تفسیری روایات و فهم منقطع از احادیث در پاره‌ای دیگر از آنهاست. بعضی دیگر از دیدگاه‌های تفسیری ایشان نیز در این محور که به رغم یادکرد بخشی از روایات ناظر به موضوع صورت گرفته با احصای جامع‌تر احادیث تأیید گشته است. در محور سوم و در بخش مراحل تفسیر موضوعی، به رغم اینکه استاد مطهری صرفاً به مرحله احصای آیات در این فرآیند اشاره می‌کند اما عنایت وی به مجموع مراحل را در برخی آثار با صبغه تألیفی می‌توان نظاره‌گر بود. بررسی نظرگاه‌های موضوعی با صبغه خطابی نشانگر لغزش در گام‌های گردآوری و دسته‌بندی روشمند آیات، استخراج مدلول آیات بر اساس مبانی تفسیر، استنتاج نظرگاه‌های قرآن با مقارنه و چندسونگری و ارزیابی است. آراء استاد مطهری در بخش بررسی نقادانه آراء با تکیه بر مراحل تفسیر ترتیبی تحت دو قسمتِ مراحل تعیین هدف سوره و مراحل تفسیر آیات سامان یافته‌اند. تعیین هدف سوره در تفسیر استاد مطهری بدون یادکرد مراحلِ دستیابی به آن، صورت گرفته است. در قسمت مراحل تفسیر آیات، عدم یادکرد و یا پرداختن ناقص به برخی مراحل در فرآیند فهم برخی آیات مشاهده می‌شود که گاه پیمودن گام مزبور، خدشه‌پذیری و گاه تقویت و تأیید آن را به همراه دارد. در بخش سوم و بررسی نقادانه نظرگاه‌های تفسیری با تکیه بر قاعده سیاق که در دو بخش بررسی آراء با تکیه بر سیاق آیات و بررسی آراء با تکیه بر سیاق جملات سازماندهی شده است، اهتمام متفکر شهید به قاعده سیاق از رهگذر اعتقاد به چینش توقیفی آیات مشخص می‌شود. به رغم کوشش استاد مطهری به فهمی موافق با سیاق اما گاه نگرش جزء‌انگارانه و خطی به آن با وجود آنکه سیاق را فراتر از ارتباط خطی آیات می‌انگارد، عدم دستیابی به فهمی بایسته از آیات و گاه عدول از ظاهر را به رغم اعتقاد به حجیت ظواهر آیات سبب گشته است. بررسی آراء در این بخش نشان داد که شالوده برخی از نظرگاه‌های تفسیری ایشان انگاره نشئت یافته از روایات در عدم لزوم وحدت مضمونی میان جملات یک آیه و نیز آیاتی است که به دنبال هم آمده‌اند. انگاره مزبور که در برخی موارد بستر فهمی خارج از سیاق آیات گشته، تقویت شده است.
بیشتر