جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انحطاط تمدن اسلامی ـ ایرانی از دیر باز مورد توجه اندیشمندان بوده است. تحقیق حاضر با تکیه بر آثار منتشره از این دو اندیشمند با روش مطالعه تطبیقی در صدد مقایسه دیدگاه آنان درخصوص عوامل انحطاط تمدن اسلامی ـ ایرانی و راهکارهای برون‌رفت از آن می‌باشد. یافته‌ها نشان می‌دهد، آنها عوامل انحطاط را به دو دسته درونی و بیرونی تقسیم کرده‌اند. و در معرفی عناصری مانند حاکمیت استبداد و استعمار به‌عنوان عوامل انحطاط اشتراک دارند، اما در برخی موارد نیز اختلافاتی دارند. در بخش عوامل داخلی شهید مطهری بر عواملی مانند تحریف تعالیم اسلام، حمایت زیان بار از دین و ... تأکید دارد و نصر بر مواردی ازجمله انحطاط در نهاد دین، انحطاط نهادها و... . ودر بخش عوامل خارجی شهید مطهری به نقش غیر مسلمانان، سلطه و استعمار سیاسی اشاره اما نصر تاثیرگذاری علم و فناوری غربی و آسیب های فرهنگی در پرتو جهانی سازی را متذکر می شود. در بخش راهکارها نیز هر یک نظرات خود را دارند.

فهم و تبيين تغيير و پويايي جوامع انساني همواره مورد توجه انديشمندان علوم اجتماعي بوده است. پيرامون جهت تغييرات و دگرگوني جوامع و اينكه روند تغييرات جوامع چه سمت‌وسويي دارد، سه ديدگاه کلي تحت عنوان نظريه‌هاي تکاملي، دوري يا چرخشي و انحطاطي وجود دارد. نظريه‌هاي تکاملي مبني بر پيشرفت و ترقي جوامع در طول تاريخ همواره درصدد تبيين هويت، علت، غايت و چگونگي تکامل اجتماعي با توجه به مباني و پيش‌فرض‌هاي خود بوده‌اند. در اين زمينه، اين مقاله درصدد است با تأکيد بر ديدگاه تکاملي علامه طباطبائي و شهيد مطهري نسبت به تحولات اجتماعي، به بررسي و تبيين هويت، علت، غايت و چگونگي تکامل اجتماعي بپردازد. اين پژوهش، از اين جهت که بر آثار مکتوب علامه طباطبائي و شهيد مطهري تمرکز کرده است، تحقيقي متن‌محور محسوب مي‌شود. ازاين‌رو، روش اين پژوهش تحليل محتواي متن مي‌باشد. علامه طباطبائي و شهيد مطهري، با قرار دادن فطرت کمال‌طلب در کانون توجه خويش، معتقدند تکامل اجتماعي در نسبت با فطرت به‌عنوان امري ثابت و بدون تغيير در طول زمان فهم مي‌گردد. فطرت دو نقش عمده در تکامل اجتماعي ايفا مي‌کند: اول اينکه، فطرت به‌عنوان عاملي دروني و ديناميکي، علت اصلي تکامل جامعه محسوب مي‌گردد. دوم اينکه، فطرت جامعه را هم از جهت ساختاري و هم از جهت ارزشي تکامل مي‌بخشد.

از دیدگاه شهید مطهری;، بر اساس روایات، حکم اولی ازدواج موقت، کراهت با هدف منع از تنوع‏طلبی (ذواقیت) و هوسرانی است؛ ولی در برخی دیگر از روایات، به عنوان حکم ثانوی، یعنی به قصد احیای سنت متروک اسلام، به آن ترغیب شده است. هر کدام از این نوع روایات در فضای خاص خود صادر شده است و بی‌توجهی به فضای صدور موجب تناقض‏نمایی روایات در این باب و برداشت احکام گوناگون از آن می‌گردد. این نوع نگاه به حکم متعه در کتاب صاحب جواهر و نیز روایات باب متعه کتاب الکافی‏ دیده می‌شود و به نظر می‌رسد که در میان فقها، تنها کلینی در الکافی و صاحب جواهر، حکم اولی متعه را بر خلاف دیگر فقها، منع (کراهت) می‌دانند که دیدگاه شهید مطهری; نیز مبتنی بر همین نوع نگاه فقهی روایی است.

چکیده اقبال و استاد مطهری دو اندیشمند مسلمان اند که در مواجهه با سئوالات زمان خود در باب مسائل کلامی با دیدگاهی نو،تقریری تازه از توحید،نبوتومعادعرضه کردند. اقبال با رویکردی درونی و بر اساس تجربه ی دینی به پاسخ گویی به این سئوالات می پردازد.از نظر او بهترین روش برای اثبات خداوند،روش درونی و فطری است.او معتقد است که وحی نوعی غریزه و خاصیتی از زندگی است که در تمام موجودات یافت می شود و ختم نبوت به معنای ختم دیانت نیست؛بلکه باب اجتهاد (یا همان قیاس )همچنان باز است.از نظر اقبال کیفیت معاد روحانی است و هدف از عذابهای جهنم پاکیزگی نفس است و سر انجام همه ی انسانها به بهشت می روند.استاد مطهری نیزبا رویکردی عقلی و فلسفی با این مسائل مواجه می شود.او روش فلسفی را بهترین روش برای اثبات خداوند می داند،زیرا این روش قابل فهم و بیان برای همگان است.او وحی را نوعی اتصال ضمیر انسان با غیب در حالتی آگاهانه می داندودر دوران خاتمیت باب اجتهاد به معنای استخراج فروعات از اصول را باز می داند.او کیفیت معادرا جسمانی و روحانی می داند.از نظر او جسمانی بودن معاد را با نظریه ابداع می توان توضیح داد:به این معنا که هر موجودی در مرتبه ی خودش بدون تغییر و تحول برای خود اشیایی را ابداع می کند.استاد مطهری و اقبال هر دو وجود خداوندرا اثبات پذیر می دانند و معتقدند در دوران خاتمیت باب اجتهاد باز است،اما در روش اثبات خداوند،تعریف اجتهادوکیفیت معاد دارای دیدگاههای متفاوتی هستند.

مسئله معاد و سرنوشت انسان پس از مرگ به دلیل اهمیتی که دارد همواره موردتوجه ادیان بوده است. در این رساله در پی آن هستیم که نظر استاد مطهری و جان هیک را درمورد معاد بررسی و مقایسه کنیم. هردو متفکر، تجردروح، عالم برزخ و ادامه حیات روحانی انسان پس از مرگ را بر اساس قرآن و کتاب مقدس قبول دارند. استاد مطهری با دیدگاهی عقلانی و استناد به قرآن مراحل حیات پس از مرگ را تبیین می کند. و معتقد است انسان پس از مرگ بر اساس اعمالی که در این جهان انجام داده، ابتدا وارد عالم برزخ می شود و به بخشی از پاداش و جزای اعمال خویش می رسد و پس از آن وارد عالم قیامت شده و در آنجا پاداش و جزای کامل را دریافت می کند و در آنجا جاودانه است. حال آنکه جان هیک با دیدگاهی تجربی و با استناد به کتاب مقدس پس از رد اندیشه تناسخ معتقد است که روح و جسم به هم وابسته اند که با مرگ جسم، روح نیز از بین می رود؛ اما این موجود یکپارچه به شکلی دیگر پس از مرگ ادامه حیات خواهد داد، که این همان رستاخیز بدن است. به عقیده جان‌هیک خدا این توانایی را دارد که عیناً یا همانند شخص از دنیا رفته را دوباره خلق کند. بنابراین دو فیلسوف معاد را قبول دارند هرچند درمورد کیفیت آن دیدگاه های متفاوتی دارند.

یکی از مباحث مهمی که امروزه در فلسفه دین و کلام جدید مطرح است .منشا و خاستگاه دین و چگونگی پیدایش آن میباشد. دین یکی از عناصر و پدیده هایی است که از دیرباز بشر با آن سرو کار داشته است و هیچ دوره ای را نمیتوان یافت که در آن دین وجود نداشته باشد. و منشا این پدیده مهم همواره ذهن بسیاری از انسان ها را درگیر کرده بود. وا ز قرن نوزدهم به بعد با تحولات به وجود آمده در اروپا اندیشمندان مختلفی نظریات مختلفی را درباره منشا دین بیان نمودند. این نظریات به دو دسته اصلی روانشناختی و جامعه شناختی تقسیم میشود. نظریات جامعه شناختی منشا دین را ساخته ی خود بشر و بر خاسته از جامعه برای غلبه بر چیزهایی که نمی شناختند یا از آن میترسیدند . دومین نظریه دین را برگرفته از عوامل روانی و ضمیر ناخود آگاه انسان میدانست. این پژوهش با جهت گیری توصیفی و تحلیلی به تبیین منشأ دین از دیدگاه استاد مطهری و جان هیک می پردازد. شهید مطهری برخلاف نظریات اندیشمندان غربی منشأ دین را الهی و ریشه در فطرت انسان ها دانسته و به نقد و بررسی دید گاه های مخالف پرداخته است. اما جان هیک که در بستر و فضای فرهنگ غربی می زیسته از نظریات جامعه شناختی و روان شناختی متأثر بوده است. هرچند معتقد است که دلائل کافی برای اثبات آن ها وجود ندارد. با تتبع و جستجو در آثار وی نظریه مستقلی در باب منشأ دین یافت نشد، ولی از مبانی و دیگر نظریاتش چنین بر می آید که ایشان هم به فطری بودن برخی از آموزه های اصلی ادیان اعتقاد دارند.

اعجاز از مباحث و دغدغه های مهم و مشترک فلسفه، کلام و علوم قرآن است. مباحث این سه قلمرو در خصوص بحث معجزه، یپوستگی منطقی دارد. مرتضی مطهری یکی از نمونه های نادری است که اندیشه و آثار او، هر سه قلمرو بحث درباره معجزه را در بر دارد و جویبارهای جریان های تاریخ اندیشه اسلامی در مقوله معجزه در اندیشه آثار مطهری به هم پیوند می خورند. از این رو، شایسته است ابعاد فلسفی، کلامی و قرآنی بحث اعجاز را با در نظر داشتن پیشینه تاریخی آن ها در اندیشه و آثار مرتضی مطهری بکاویم. این کاوش به روش توصیفی و تحلیلی، در بعد فلسفی، آرای پیشینیان و آرای مطهری را حول پنج محور اساسی فلسفه دین در باب معجزه طرح می کند: چیستی معجزه، امکان وقوعی معجزه، تبیین ناپذیری معجزه، اثبات معجزه و دلالت معجزه. در بُعد کلامی نیز، با نظر اجمالی به آرای متکلمان، دیدگاه مطهری در باب جایگاه و کارکرد معجزه ذیل بحث نبوت گزارش و تحلیل خواهد شد. در گام سوم، پژوهش جنبه تفسیری و قرآنی پیدا می کند و کوشش های مطهری در تبیین نگاه قرآنی به مقوله معجزه و اعجاز قرآن و جنبه های اعجازی آن را در بر دارد. مطهری بر این باور است که معجزه نه نفی قانون علیت است و نه نقض قانون طبیعت، بلکه معجزه خرق ناموس طبیعت است. هیچ معجزه ای خارج از قانون واقعی طبیعی نیست، زیرا علوم تجربی روز به روز تغییر می کنند و قوانین عادی تر نسخ می شود و قوانین قوی تری جایگزین آن می شوند . از طرفی کسی که معجزه می کند اتصالی با روح کلی عالم پیدا می کند و بدین طریق در قوانین عالم تصرّف می کند و از آنجاییکه قویترین روحها در انبیاء یافت می شوند لذا معجزه امکان وقوع دارد و برای اثبات آن به اخبار متواتر نیز همچون قراین تاریخی و عقلی معتقد است و هم چنین مدعی است که ما در احراز معجزات جاوید، بی نیاز از اتکاء به شواهد تاریخی هستیم و معجزات همانطور که قرآن نام " برهان " و "آیه" بر روی آن گذاشته، دلیل قاطع و حجت مسلّم عقلی بر صدق مدعای آورنده آن می باشد نه در جهت اثبات معارف الهی که با تعقّل می توان به آن رسید. مطهری در بحث کلامی، بعد از اثبات ضرورت دین و فلسفه نبوت، یکی از بهترین راههای شناخت پیامبر را معجزه می داند و آن را نشانه ای برای اثبات مدعای نبوت بر می شمرد. وی در بخش مطالعه مصداقی اعجاز به اعجاز قرآن می پردازد و وجوه اعجاز را در دو جنبه لفظی و معنوی می جوید. در جنبه لفظی به سبک بیان، آهنگ پذیری و حلاوت آن اشاره می کند و در جنبه معنوی به اعجاز آمیز بودن محتویات آن از نظر علمی، هدایت تشریعی، بیان الهیات و اخبار غیب می پردازد. مطهری ویژگی ممتاز اعجاز قرآن را نسبت به معجزات دیگر، جاویدان بودن آن می داند.

فنّاوری، یکی از مهترین بخش‌های زندگی انسان در زمان حاضر است. می‌توان گفت، هیچ بخشی از زندگی انسان نیست که متاثر از فناوری نباشد، یعنی مهمترین جنبه‌های زندگی انسان یعنی مسائل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مستقل از فناوری‌ها و مصنوعات فناورانه موجودیت نمی‌یابند. فناوری نیز مستقل از نظام‌های اجتماعی که در آنها شکل می‌گیرد نیست. در چنین وضعیتی، می‌توان از اسلام به عنوان دینی که ادعای هدایت انسان را در مهمترین جنبه‌های زندگی دارد، می‌توان انتظار داشت که نسبت به فناوری و جایگاه آن در زندگی انسان، بی‌نظر نبوده و بتواند راهی برای تعامل انسان و فناوری و توسعه فناوری در جامعه ترسیم کند. در این دیدگاه سه متفکر اسلامی که دیدگاه اسلام نسبت به علم و فناوری را از سه منظر مختلف بررسی کرده‌اند، تبیین شده و سپس این سه دیدگاه با یکدیگر مقایسه و در نهایت یک دیدگاه به عنوان نظر نگارنده در خصوص فناوری از منظر اسلام ارائه شده است.