جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مجموعه‌های حدیثی، گنجینه‌های ارزشمند منابع معرفتی اندیشه اسلامی هستند، اما استفاده از این گنجینه‌های گران‌سنگ نیازمند بهره‌مندی از تخصص‌های لازم و طی مقدماتی است که یکی از آنها شناسایی آسیب‌های ثبت و ضبط احادیث است تا حدیث پژوه بتواند نسبت به زدودن پیامدهای نامطلوب آن در حوزه فهم حدیث اقدام نماید. وقوع «تصحیف» در این کتب به معنای تغییر یافتن غیرعمدی بخشی از حدیث به کلمه یا عبارت دیگر، یکی از آفت‌های راه‌یافته در احادیث است که تشخیص و اصلاح آن، پژوهش‌های مستقلی را می‌طلبد. در این نوشتار تلاش شده با روش توصیفی ـ تحلیلی و مطالعه کتابخانه‌ای، ابتدا چیستی تصحیف و گونه‌های آن بیان شده و سپس با مطالعه موردی کتاب تهذیب الاحکام شیخ طوسی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کتب اربعه حدیثی شیعه، برخی از مصادیق وقوع تصحیف در این کتاب ارزشمند را شناسایی نموده و متن صحیح را پس از پی‌جویی در دیگر منابع حدیثی، معرفی نمائیم. یافته‌های تحقیق بیانگر آن است که دو گونه تصحیف لفظی و معنوی در این کتاب رخ داده که هر کدام انواع و مصادیق مختلفی دارد. لازم به ذکر است که ذکر مثال‌های متعدد از این پدیده، صرفاً جهت رفع ابهام از حدیث بوده و به هیچ عنوان ارزش والای کتاب تهذیب الاحکام و مرجعیّت علمی شیخ طوسی را خدشه‌دار نمی‌کند.

ردیه نویسی عالمان شیعه یکی از نمودهای رسالت دفاع از ساحت دین مقدس اسلام به شمار می‎رود که در ادوار مختلف، در قبال شبهات و اندیشه‎های ناراست تدوین کرده اند. واکاوی این ردیه‎ها در 5 قرن نخست به هدف روشن شدن اینکه چه تعداد از این ردیه‎ها امامتی بوده و یا به اندیشه امامت مرتبط است؟ و در نقد کدام مکاتب و جریان‎ها نوشته شده اند؟ و اینکه نویسندگان این ردیه‎ها چه کسانی بوده و چه نگرشی داشته‎اند و عالمانی که در این حوزه بیشتر قلم زده‎اند و عناوینی که این گونه نوشته‎ها با آن نام گذاری شده‎اند کدامند؟ در این نوشتار مورد پژوهش قرار گرفته است. پژوهش حاضر به روش کتابخانه‎ای و با رویکرد تحلیلی ردیه‎های عالمان شیعه در 5 قرن نخست را با تکیه بر کتاب ارزشمند الفهرست شیخ طوسی بررسیده و معلوم ساخته است که در این کتاب، به ذکر 76 ردیه پرداخته شده که عمده آنها مربوط به آموزه‎های مختلف اعتقادی است. از آن میان 29 ردیه مربوط به موضوع امامت است و از بین ردیه‎های امامتی، بیشترین ردیه در رد و نقد جریان غلو و مکتب اعتزال صورت گرفته است. بیشتر این ردیه‎ها به خامه عالمانی چون فضل بن شاذان، هشام بن حکم و اسماعیل بن علی بن اسحاق نوبختی به مرحله تدوین بار یافته‎اند.

عامی بودن حفص بن غیاث دیدگاهی مقبول نزد شیخ طوسی(460ق) است. مسئله اصلی این پژوهه تحلیل و ارزیابی روایت عبد الله بن إدریس (192ق) – از معاصران و راویان حفص بن غیاث- به مثابه نظریه رقیب شیخ طوسی است که با جمله «فوالله إنه[حفص] لشیعی وإن شریکا لشیعی» بر تشیّع حفص بن غیاث تاکید داشت. این پژوهش با استناد به شواهد و تحلیل های جریان شناسانه اثبات می‌کند گزارش ابن ادریس از تشیّع اعتدالی حفص بن غیاث استوار می نماید و قطعیت و فراگیری نظریه شیخ طوسی مخدوش است و عامی دانستن مذهب حفص بن غیاث در همه ادوار حیات وی نادرست می‌نماید. البته هر چند شیخ طوسی در کتاب رجال و الفهرست خود به عامی بودن حفص بن غیاث تصریح دارد ولی در کتاب العدة فی اصول الفقه با لحاظ مجموعه‌ای از شرایط, روایات حفص بن غیاث از ائمه شیعه را در فقه امامیه شایسته استناد -دانست و به نوعی به صحت و اعتبار احادیث حفص بن غیاث می‌گرود؛ از این رو از نظریه رجالی تا رویکرد فقهی شیخ طوسی تفاوت وجود دارد.

بی‌تردید احادیث گنجینه گرانسنگ در میان منابع معرفتی اندیشه اسلامی است. استفاده از این گنجینه پربها، نیازمند طی مقدماتی است که یکی از آنها شناسایی آسیب هاست تا حدیث پژوه بتواند نسبت به زدودن پیامدهای نامطلوب آن در حوزه فهم حدیث اقدام نماید. «تصحیف» به معنای تغییر یافتن بخشی از حدیث به کلمه یا عبارت دیگر، یکی از آفت های راه یافته در احادیث است که تشخیص و رفع پیامدهای آن پژوهشی را می طلبد. از آنجا که اندک تغییر در حروف و کلمات، فهم ما را از مقصود اصلی معصوم (ع) با مشکل مواجه خواهد کرد و ما را در رسیدن به معنایی درست و مقبول ناکام می گذارد، توجه به پدیده تصحیف از اهمیت بسزایی برخوردار است. «تحریف» به معنای تغيير يافتن حديث در لفظ يا معنا، يکي از اين آفتهای راه يافته در احاديث است که تشخيص آن و توجّه به پيامدهای نامطلوبي که دارد پژوهشي دقيق را مي طلبد. تحريف متون ديني سابقة ديرينه ای داشته و از ديرباز مورد توجّه و دغدغة متفکّران اسلامي بويژه حديث پژوهان بوده است. اين نوشتار، با روش توصيفي - تحليلي با هدف بيان عوامل و پيامدهای تحريف در احاديث، شکل گرفته است. از آنجا که اندک تغيير در حروف و کلمات، ما را در رسيدن به مقصود اصلي معصوم (ع) ناکام مي گذارد، توجّه به آسيب «تحریف» از اهمیت بسزايي برخوردار است.

یکی از ویژگی‌های‌های تفسیر «التبیان فی تفسیر القرآن» اثر شیخ طوسی، نقل روایات و اقوال تفسیری فریقین است. مؤلف در عمل به این ویژگی به یک روش عمل نکرده و در نقل روایات اهل بیت(ع) با تغییر یا حذف برخی واژگان روایت، بیشتر به موضوع اصلی آنها اشاره می­کند. در نتیجه، روایات دچار آسیب‌هایی نظیر نقل به معنا، تقطیع و اختصار شده است. از سویی، نقش مرجع بودن این تفسیر در انتقال بسیاری از روایات به تفسیر «مجمع البیان» طبرسی و از آن به تفاسیر بعدی شیعه، بویژه تفاسیر روایی بر اهمیت این مسأله افزوده است. نوشتارحاضر، ضمن اشاره به دسته‌بندی نقل به معنا از نگاه پژوهشگران، به بررسی ابعاد و گونه‌های آن در تفسیر «التبیان» پرداخته و نشان داده است که برخی روایات در «التبیان» دچار نقل به معنا شده است. گونه‌های متنوعی از نوع جایگزینی، حذف و اضافه و جابجایی در سطح واژگان و جملات و گاه، ترکیب آنها با دیگر عوارض حدیثی مشاهده می‌شود و فهم معنای روایت را بدون توجه به اصل روایات در مصادر دشوار ساخته است. نقل به معنا در برخی موارد، بویژه در روایاتی که مصادر آنها موجود نیست، موجب سلب اعتماد به آنها شده است.

«التبیان فی تفسیر القرآن» نخستین تفسیر جامع شیعی است که مورد توجه مفسران بعدی قرار گرفته است. اثرپذیری «مجمع البیان» از «التبیان» مشهور است. خاستگاه این شهرت، بیان طبرسی در مقدمه «مجمع البیان» است که «التبیان» را به عنوان اساس کار خویش در نگارش این تفسیر معرفی می‌کند. در زمینه اثرپذیری «مجمع البیان» از «التبیان» و شیوه آن، دو دیدگاه مطرح است. برخی مستشرقان مانند برویس فاج در کتاب «هرمنوتیک قرآنی، طبرسی و مهارت تفسیر قرآن» در میزان این اثرپذیری مغالطه کرده و «مجمع البیان» را رونوشتی از «التبیان» می‌داند و دیدگاه دیگر اینکه اثرپذیری را صرفاً در شیوه و روش تفسیری طبرسی مطرح می‌کند. در این پژوهش با روشی تحلیلی، دیدگاه فاج مورد نقد قرار گرفته و به بیان تفاوت‌های این دو تفسیر در دو بعد ظاهری و محتوایی و ردّ این نظریه پرداخته شده است. آنگاه، به تحلیل شیوه اثرپذیری طبرسی پرداخته‌ شده است.