جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش با هدف شناخت و تحلیل رویکرد تقریبی شیعه در قرن پنجم و پانزدهم هجری، با تمرکز بر نمونه‌های موردی شیخ طوسی و آیت‌الله محمد هادی معرفت، انجام شده است. شیخ طوسی، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین علمای شیعه در قرن پنجم، در آثار خود به‌ویژه تفسیر «التبیان» با بهره‌گیری از منابع مشترک میان شیعه و اهل‌سنت، احترام به تفاوت‌های فقهی و کلامی، و تأکید بر اصول مشترک دینی، رویکردی تقریبی را دنبال کرده است. در قرن پانزدهم، آیت‌الله معرفت نیز در تفسیر «الاثری الجامع» با استفاده از روایات اهل‌سنت، رعایت ادب در نقد آرای مخالف، و تأکید بر مشترکات دینی، به ترویج وحدت اسلامی پرداخته است. این مطالعه با روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری داده‌های کتابخانه‌ای، به بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌های این دو عالم در روش‌های تقریبی، به‌ویژه در حوزه تفسیر قرآن، می‌پردازد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که هر دو عالم، با وجود تفاوت‌های تاریخی و روش‌شناختی، با تکیه بر عقلانیت، احترام متقابل، و تمرکز بر مشترکات، نقش مؤثری در کاهش تفرقه و تقویت همگرایی میان مذاهب اسلامی ایفا کرده‌اند. این پژوهش برای اولین بار در سطح رساله دکتری به مقایسه تطبیقی رویکرد تقریبی این دو عالم پرداخته و بر اهمیت تاریخی و کاربردی تقریب در ایجاد انسجام اسلامی تأکید دارد.

این پژوهش به مطالعه‌ی تطبیقی دو کتاب مهم در باب غیبت امام دوازدهم (عج)، یعنی الغیبه نعمانی و الغیبه طوسی می‌پردازد. نخست، کتاب الغیبه نعمانی بررسی می‌شود که در قرن چهارم هجری و هم‌زمان با دوران غیبت صغری تألیف شد. نعمانی، شاگرد کلینی، در فضایی می‌زیست که مسئله‌ی غیبت هنوز به‌طور کامل در باور عمومی شیعیان تثبیت نشده بود و پرسش‌ها و تردیدهای بسیاری مطرح بود. او با گردآوری و تبویب مجموعه‌ای از روایات معتبر، کوشید زمینه‌های اعتقادی پذیرش غیبت را تقویت کند و با تأکید بر بُعد حدیثی، به نیازهای فکری جامعه‌ی شیعه در آن زمان پاسخ دهد. در مقابل، کتاب الغیبه شیخ طوسی در قرن پنجم هجری و پس از استقرار باور به غیبت در میان شیعیان نوشته شد. طوسی در شرایطی این اثر را پدید آورد که چالش‌های تازه‌ای از سوی متکلمان اهل سنت و برخی گرایش‌های درون‌شیعی بروز یافته بود. او علاوه بر نقل روایات، تحلیل‌های کلامی و استدلال‌های عقلی را نیز به کار گرفت تا از آموزه‌ی غیبت دفاع کند و آن را به‌صورت نظام‌مندتری تبیین نماید. بررسی تطبیقی این دو اثر نشان می‌دهد که تفاوت‌های زمانی، اجتماعی و روشی نویسندگان بر شیوه‌ی چینش و تبویب روایات، سنخ و نوع احادیث مورد استفاده، منابع رجالی و حدیثی و نیز روش‌های ارزیابی یا جمع میان اخبار متعارض تأثیر مستقیم گذاشته است. یافته‌ها در پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به سبک کتاب‌خانه‌ای با تمرکز بر سه محور اصلی حدیث‌گزینی، ساختاردهی به حدیث، و تبیین و ارزیابی حدیث به این نتیجه دست می‌یابد که هر یک از این دو مؤلف با رویکردی خاص به مسئله‌ی غیبت پرداخته و تفاوت‌های به‌دست‌آمده بر محتوای کلامی و اعتقادی آثارشان تأثیر نهاده است و در واقع این دو اثر در دو مقطع تاریخی مکمل یکدیگر بوده‌اند.

جنبش اعتزال یکی از مهم‌ترین جریان‌های کلامی در تاریخ اسلام است که اوایل قرن دوم هجری در بصره شکل گرفت و با حمایت خلفای عباسی، همچون مأمون، معتصم و واثق، به سرعت گسترش یافت. این جریان آغاز رسمی عقل‌گرایی در علم کلام محسوب می‌شود. در بغداد، امامیه ـ از جمله شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی و خاندان نوبختی ـ به دلیل شرایط سیاسی و تعامل با معتزله، هم‌سویی قابل‌توجهی با این جریان پیدا کردند و عقل‌گرایی در میان آنان استمرار یافت. مسئله اصلی پژوهش بررسی اشتراکات و تمایزات عقل‌گرایی میان معتزله و امامیه بغداد است. این نوشتار با روش تاریخی، تحلیلی و مقایسه‌ای، وجوه هم‌سویی و افتراق این دو جریان را تحلیل می‌کند. یافته‌ها نشان می‌دهد که اعتزال نوعی «گفتمان کلامی» است که پس از قرن دوم هجری شکل گرفت که مهمترین ویژگی آن تاکید بر عقل بعنوان منبع مستقل و عقل گرایی و تقدم بخشیدن به عقل بعنوان الگوی غالب در تولید معارف دینی و بویژه کلام است. عقل‌گرایی امامیه بغداد نیز کمابیش در چارچوب همین گفتمان قرار می‌گیرد. در این میان، شیخ مفید عقل را بی‌نیاز از سمع نمی‌دانست و بر پیوند عقل و نقل تأکید داشت، درحالی‌که سید مرتضی برای عقل نقش مستقلی قائل بود. این اختلاف دیدگاه، طیفی نسبتا متنوع از عقل‌گرایی را در امامیه رقم زد. هرچند میان امامیه و معتزله در مبانی و روش‌ها و محتوای اعتقادات کلامی تفاوت‌هایی وجود داشت، اما این تفاوت‌ها انسجام کلی گفتمان عقل‌گرایی را خدشه‌دار نکرد و هر دو مکتب در گسترش عقل‌گرایی در سنت کلامی اسلامی نقش مؤثر داشتند.

تحقیق حاضر سعی دارد با مطالعه أثار کلامی باقی مانده از شیخ صدوق به ویژه «الاعتقادات»، و شیخ مفید و علامه مجلسی به بررسی وجوه اشتراک و افتراق این سه اعلام پیرامون اوصاف الهی بپردازد و داوری های علامه مجلسی بین شیخ صدوق و شیخ مفید را در این عرصه روشن سازد. لذا پژوهش حاضر از نوع نظری می باشد و به سبک تحلیلی - توصیفی به استخراج آرای مذکور اعم از اوصاف ذاتی و فعلی و خبری به روش کتابخانه ای پرداخته است. مواردی همچون مفهوم شناسی اوصاف ذاتی و فعلی مثل اراده و اوصاف خبری مثل کشف ساق، ید، رضا، غضب، مکر و... از دیدگاه این سه متکلم با رویکرد های متفاوت رو به رو شده است. شیخ صدوق در این عرصه آیات را بیشتر به کمک روایات تاویل می کند ولی شیخ مفید علاوه بر روایات رویکرد عقلی را هم در آن موارد جاری کرده و در برخی موارد عدم فهم درست را از طرف شیخ صدوق پیرامون روایت مطرح می کند. ولی علامه مجلسی با این که محدث است از هر دو روش استفاده می نماید. شیخ مفید در برخی موارد مانند «جنب الله» «وجه الله» «رضا و غضب الهی» دیدگاه شیخ صدوق را پذیرفته و در برخی موارد نظر او را رد کرده است همچون «کشف ساق» که شیخ صدوق آن را به معنی ظهور نور از حجاب دانسته ولی شیخ مفید این نظر را رد کرده و آن را کنایه از «حسابرسی» دانسته است. از طرفی هم علامه مجلسی در همان مورد دیدگاه نهایی خود را بیان نکرده، طریق توقف را اختیار کرده است. علامه در موارد دیگر هیچ یکی از دو طرف را مقبول ندانسته نظر خود را بیان کرده است مثل «ید الله» در آیه «یا إِبْلِیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ»‌ ایشان تاویل خود را بر خلاف شیخ صدوق و شیخ مفید بیان کرده و منظور از دو دست را به معنی نهایت توجه و اکرام الهی به خلقت حضرت آدم (ع) دانسته است. اما در برخی موارد دیدگاه ایشان ظاهرا متعارض به نظر می رسد ولی با تامل می توان بین دو دیدگاه را جمع کرد مثل اختلاف بین شیخ صدوق و شیخ مفید پیرامون «نسیان» که اولی آن را به معنی جزا دادن و دومی آن را به معنی ترک و تاخیر انداختن معنی کرده اند در حالی که معنی جزا از نسیان با معنی ترک از جهت مفهومی چندان در تعارض نبوده و قابل جمع می باشد. چنانکه ترک و تاخیر انداختن خیری نوعی جزا به شمار می آید.

در سده‌های چهارم و پنجم هجری، با حضور امرای بویه‌ای در بغداد(334-447ق)، بستری ارزشمند برای فعالیت شیعیان امامی فراهم شد. ابتدا و انتهای این دوره، مقارن با زعامت شیخ مفید(372-413ق) و شیخ طوسی(436-447ق) بر مکتب بغداد بود و ویژگی‌ها و اقتضائات خاص در زمان هر یک از این دو اندیشمند امامی، وضعیت متفاوتی را برای شیعیان رقم زد. تفاوت در میزان قدرت امرای آل بویه و خلفای عباسی در دوره زعامت آنها از جمله این موارد بود. از این رو، پرسش اصلی پژوهش آن است که این تغییر شرایط چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی را در وضعیت سیاسی، اجتماعی و علمی شیعیان امامی بغداد به‌وجود آورده‌است؟ نتیجه این پژوهش که به روش تاریخی و به صورت توصیفی- تحلیلی انجام شده، نشان می‌دهد که در دوره زعامت شیخ مفید، شیعیان امامی از حمایت بیشتری در بغداد برخوردار بوده و فعالیت‌های سیاسی- اجتماعی و علمی گسترده‌ای داشتند. این امر نفوذ تدریجی آنها در مناصب حکومتی و تنش بیشتر میان آنها با اهل سنت به ویژه در برگزاری مناسک را سبب شد. در بعد علمی نیز افزایش مناظرات، ردیه نویسی-ها و تالیف متونی برای اثبات حقانیت تشیع امامی و تفکیک اصول آن از معتزله، از نتایج این حمایت سیاسی بود. اما در دوره شیخ طوسی، با افول قدرت آل بویه و ورود سلجوقیان، فشارها بر شیعیان افزایش یافت. این تغییر شرایط سیاسی نه تنها کاهش نفوذ شیعیان در مناصب حکومتی و نیز ایجاد محدودیت‌هایی در برگزاری مناسک را به دنبال داشت بلکه در نهایت با افزایش فشارها، مهاجرت شیخ طوسی به نجف و سپری شدن دوازده سال آخر حیات او در این شهر را رقم زد. امری که در کاهش فعالیت‌های علمی شیعیان امامی در دوره محدود زعامت شیخ طوسی در بغداد در مقایسه با دوره شیخ مفید موثر بود. ضمن آنکه تغییر شرایط سیاسی در کاهش تعداد مناظرات و ردیه‌نویسی‌ها نیز موثر بود.

چکیده: تفسیر تبیان، اثر ماندگار شیخ طوسی، فقیه و متکلم نامدار شیعه در قرن پنجم هجری، نخستین تفسیر جامع و روایی شیعه به شمار می‌رود. این تفسیر که در ده جلد تدوین شده، با رویکردی کلامی و تقریباً روایی، آیات قرآن را به ترتیب سوره‌ها تبیین می‌کند. شیخ طوسی در تبیان، افزون بر نقل اقوال صحابه و ائمه معصومین (ع)، از آراء مفسران پیشین نیز بهره برده و با نقد و بررسی آنها، دیدگاه‌های خود را ارائه می‌دهد. تبیان، به عنوان منبعی غنی از معارف و علوم قرآنی، همواره مورد توجه عالمان و مفسران شیعه بوده و هست. عداد آیات قرآن کریم که به طور مستقیم و یا غیرمستقیم به صحابه پیامبر (ص) اشاره دارند، به طور دقیق مشخص نیست و می‌تواند با توجه به معیارهای مختلف در نظر گرفته شده، متغیر باشد. برخی مفسران، تعداد آیات را تا 100 آیه برآورد کرده‌اند، در حالی که برخی دیگر تعداد کمتری را ذکر می‌کنند. دلیل این اختلاف، تفاوت در تفسیر آیات و معیارهای در نظر گرفته شده برای صحابه بودن است. به طور کلی، آیاتی که در شأن و منزلت صحابه، هجرت آنها، جهاد و ایثارگری ایشان، و همچنین نقد برخی رفتارها و انحرافات آنها نازل شده، در این دسته قرار می‌گیرند. از جمله مهم‌ترین آیات می‌توان به (آیه 100سوره توبه) اشاره کرد که خداوند متعال در آن از رضایت خود نسبت به مهاجرین و انصار و کسانی که به نیکی از آنها پیروی کرده‌اند، سخن می‌گوید. وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا ۚ ذَٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ: و آنان که سبقت به ایمان گرفتند از مهاجر و انصار (و در دین ثابت ماندند) و آنان که به نیکی پیروی آنان کردند، خدا از آنها خشنود است و آنها از خدا خشنودند، و خدا برای همه آنها بهشت‌هایی که از زیر درختان آنها نهرها جاری است مهیا ساخته که در آن بهشت تا ابد متنعّم باشند، این به حقیقت سعادت بزرگ است. همچنین در آیات متعددی از قرآن به فضایل و مقام بلند صحابه نزد خداوند اشاره شده است، مانند (آیه 10 سوره حشر) که می‌فرماید: "وَالَّذِینَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالْإِیمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّکَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ". و آنان که پس از مهاجرین و انصار آمدند (یعنی تابعین و سایر مؤمنین تا روز قیامت) دایم به درگاه خدا عرض می‌کنند: پروردگارا، بر ما و برادران دینی‌مان که در ایمان پیش از ما شتافتند بفصل و در دل ما هیچ کینه و حسد مؤمنان قرار مده، پروردگارا، تویی که بسیار رئوف و مهربانی. نقش و جایگاه صحابه در تفسیر تبیان شیخ طوسی از موضوعات مهم در تفسیر و علوم قرآنی محسوب می شود. شیخ طوسی در تفسیر تبیان، به طور گسترده از صحابه رسول اکرم (ص) یاد کرده و یا به اقوال ایشان استناد می کند، لکن همواره روی این مطلب تاکید دارد که صرف بودن در زمره صحابه، ملاک اعتبار اقوال ایشان نیست و در مواردی که اقوال صحابه را با روایات معتبرتر یا با مبانی و نظرات کلامی خود مغایر می‌دانسته، از آنها عدول کرده و اقوال ایشان را با استفاده از اصول و مبانی روایی و تفسیری مورد نقد و بررسی قرار می دهد. در جای جای تفسیر تبیان ملاحظه می شود که مولف در نقد و بررسی اقوال صحابه، مبانی و معیارهای مختلفی از جمله: اعتبار روایت، موافقت با قرآن کریم، موافقت با سنت نبوی، موافقت با عقل و منطق، و موافقت با مبانی کلامی شیعه، را به کار برده است.