جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رؤیا از جمله مسائلی است که از چشم کمتر متفکری پنهان مانده است؛ خصوصاً حکما و عرفای اسلامی بدان توجه وافری نمودهاند. در تفکر اسلامی، رؤیای صادقه دارای محتوایی معرفت افزا است؛ هرچند در عرفان عملی و سلوک، بیداری و شب زنده‌داری بر خواب ترجیح داده شده است؛ اما عرفا چنانکه از سیرە علمی و عملی آنان بر میآید، کشف و شهودی را که در نتیجە رؤیای صادقه حاصل میشود، نیز مغتنم میشمارند. رؤیا که از لحاظ لغوی اشاره به رأی و رؤیت در خواب دارد از مناظر متفاوتی قابل تبیین و تحلیل است. در منظومە عرفان اسلامی، حکما و عرفای مسلمان هرکدام از منظری به مسللە رؤیا پرداختهاند که در جای خود حائز اهمیت خاصی است؛ این پژوهش با تأکید بر افکار و عقاید دو شخصیت مؤثر در تفکر اسالمی، یعنی روزبهان بقلی شیرازی)م.606ه.ق( و محیی الدین ابن عربی اندلسی)م.638ه.ق(، به مسئلە رؤیا میپردازد. با توجه به تفکیکی که بین دو سنت عرفان اسلامی در پژوهشهای تاریخ تصوف انجام گرفته است؛ گرچه این دو عارف در بستر حکمت و عرفان اسالمی بالیده اند، اما به دو سنت و جریان متفاوت تعلق دارند؛ تعلقات و افکار روزبهان بقلی شیرازی متأثر از سنت اول عرفانی است و ابن عربی مؤثرترین متفکر در جریان سازی سنت دوم عرفانی است. روزبهان بقلی که سهم بسزایی در دورە انتقال تصوف دارد، به مانند ابن عربی در موضوع و شیوە بیانِ آثار عرفانی خویش، نسبت به اسالف خود دارای نوآوری و خالقیت میباشد؛ اما مضامین و محتوای آثار او به مانند اسالف خویش حول محور عشق الهی یا به عبارتی عرفان عاشقانه میگردد؛ درحالی که ابن عربی را به عنوان مدوّن و پایه گذار عرفان نظری یا به تعبیری عرفان عالمانه میدانند. با وجود شباهتها و تفاوتهای موجود، هردو عارف مذکور به غیر از مظالب پراکنده در آثار خود، دو اثر مستقل دربارە مکاشفات خود در رؤیا نگاشته اند، که نشان از اهمیت مسللە رؤیا در نزد آنان دارد. روزبهان در اثری تحت عنوان »کشف السرار و مکاشفات النوار« به الهامات و رؤیاهای خود میپردازد و ابن عربی نیز معتقد است مهمترین اثر خود یعنی (فصوص- الحکم) در رؤیایی بشارت آمیز توسط نبی اکرم(ص) به او الهام شده است. با توجه به مطالب فوق، این پژوهش به بررسی و مقایسە رؤیا از دیدگاه این دو عارف مؤثر در عرفان اسالمی به روش توصیفی- تحلیلی میپردازد. رؤیا چه جایگاهی در منظومە فکری ابن عربی و روزبهان بقلی شیرازی را داراست؟

شناخت نفس ناطقه‌ی انسانی و ظرفیت‌های آن به عنوان نزدیک‌ترین راه شناخت حق متعال در لسان شرع و در نزد اهل حکمت و عرفان از جایگاه بالایی برخوردار است. در این پژوهش با تکیه بر حدیث شریف، «کُلُّ وِعاءٍ یَضیقُ بِما جُعِلَ فیهِ إلاّ وِعاءَ العِلمِ ؛ فإنَّهُ یَتَّسِعُ بِه» مشهور به حدیث «وعاء» که از لسان انور امیر کلام، حضرت امیرالمؤمنین علی وصیّ علیه السلام صادر شده است، به بررسی حقیقت علم و نفس ناطقه‌ی انسانی به عنوان ظرف علم و کیفیت اتحاد صورت‌های علمیه با نفس پرداخته می‌شود و مقام لایقفی و فوق تجرد نفس ناطقه و هویت نوری و بسیط علم ثابت می‌گردد. نفس ناطقه‌ی انسانی به عنوان حقیقتی ذومراتب و تشکیکی است که یک هویت واحده‌ی از فرش (عالم ماده) تا فوق عرش (عالم امر) دارد، این جامعیت، سبب وسعت وجودی انسان در اطوار و ساحت‌های مختلف او شده است. اتّساع نفس انسانی به عنوان یک هویت واحده‌ی ممتد از فرش تا فوق عرش، قوت و اشتداد وجودی او را در تمامی شئون در پی دارد لذا خلیفه‌ی خدا در بین موجودات است. در ادامه‌ی تحقیق برای تبیین معارف و حقایق بلند مندرج در حدیث وعاء به بررسی دیدگاه عرفای شامخ مکتب عرفان اسلامی، خاصه ابن عربی و پیروان او پرداخته می‌شود و ظرفیت و گستره‌ی وجودی ساحت‌های گوناگون انسان مورد تحلیل و مداقه‌ی علمی قرار می‌گیرد. ابن عربی و شاگردان و پیروان مکتب فکری او، انسان را به سبب همین سعه‌ی وجودی، کون جامع و شامل و حاوی حضرات خمس می‌دانند. آن‌ها قائلند بدن به سبب استیلای روح بر آن، ارض واسع الهی است که حق متعال در آن زمین عبادت می‌شود و خیال، بزرگترین مخلوق خدا است که قدرت تصور امور محال را دارد. ابن عربی، عقل را پرتو و اشراقی از عقل کل می‌داند و قلب را محل پذیرش تجلیات بی‌منتهای الهی معرفی می‌کند. او می‌گوید: قلب مظهر اسم «واسع» است و حق متعال فقط در قلب عبد مؤمن گنجایی دارد. هدف تحقیق، شناخت لوازم سعه‌ی وجودی انسانی بر اساس فرمایش حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در حدیث وعاء با تکیه بر مبانی عرفانی مکتب ابن عربی است. روش انجام این تحقیق توصیفی، تحلیلی و با مراجعه به منابع کتابخانه‌ای است و نتیجه‌ی آن پذیرش ظرفیت لایقفی نفس و شناخت لوازم و خصوصیات آن است.

هدف: دو نظریة عینیت صفات با ذات از سوی صدرالدین و نفی صفات از ذات از جانب ابن عربی، دو رهیافت موازی و مطرح دربارةنسبت صفات الهی با ذات‌اند. امام خمینی در آثار فلسفی و عرفانی دو تلقی را صائب می‌داند و به تبیین هر یک می‌پردازد. هدف تحقیق پیش رو، مقایسة نسبت دو نظریه با هم و جستجوی ریشة اختلاف آنها با ملاحظات ترمینولوژیک و آنتولوژیک بود. روش: اینتحقیقِ کیفی به روش تحلیلی- توصیفی انجام شده است. یافته‌ها: دو نظریه به یک نسبت، درست و هماهنگ با قواعد و مفروضات نظام فکری خود بوده، از نظر کاربرد وحدت تشکیکی در زبان برهان و وحدت شخصی در بیان تجارب عرفانی، هر دو رهیافت مقبول امام خمینی می‌باشند. نتایج: در مکتب وحدت تشکیکی، واجب‌الوجود، بسیط الحقیقه و حقیقت ساری در تمام مراتب امکانی و متحد با صفات کمالی آنهاست و در مکتب وحدت شخصی، مقام بسیط، صادر اول و مشیت است که ساری در مراتب امکانی و متحد با صفات کمالی آنهاست. حقایق مندمج در واجب‌الوجود، «مفاتیح غیب» یا «جواهر اسما» و متباین با صفات امکانی و همچون ذات الهی، در پردة غیب و خارج از دسترس معرفت بشراست.

اندیشۀ «وحدت وجود» یکی از بنیادی‌ترین ارکان عرفان نظری ابن عربی است که بر یگانگی مطلق وجود و تجلی آن در صور گوناگون هستی تأکید دارد. این نگرش، نه ‌تنها برداشتی عرفانی و الهیاتی از رابطۀ انسان با خداوند ارائه می‌دهد، بلکه می‌تواند به‌عنوان مدلی اخلاقی-اجتماعی نیز مورد استفاده قرار گیرد. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی-تحلیلی به بررسی قابلیت‌های اندیشۀ وحدت وجود در ارتقای کیفیت روابط اجتماعی انسان‌ها می‌پردازد. بر مبنای این دیدگاه، همه موجودات، جلوههای گوناگون حقیقتی واحدند و همین وحدت ذاتی، پایه ‌ای برای پذیرش دیگران، کاهش تعارض و گسترش تفاهم فراهم می‌آورد. این بینش می‌تواند مبنای ارزش‌‌هایی چون احترام به کرامت انسان، محبت بی‌‌قید، عدالت اجتماعی و همزیستی مسالمت‌‌آمیز در جامعه قرار گیرد. اندیشۀ ابن عربی با نفی مرزهای خشک میان خودی و غیرخودی، زمینه‌ای برای نوعی انسان‌گرایی معنوی فراهم می‌آورد که از دل عرفان اسلامی بر می‌خیزد. در دنیای امروز که با بحران هویت، خشونت و گسست‌‌های اجتماعی مواجه است، بازخوانی این اندیشه می‌تواند پاسخی مؤثر به نیاز بشر برای بازسازی روابط انسانی باشد. در نهایت، وحدت وجود می‌تواند به‌عنوان الگویی اخلاقی، پیونددهندۀ معرفت عرفانی و کنش اجتماعی تلقی شود.

این نوشتار به نحو توصیفی تحلیلی درصدد تبیین هویت غیبیه، حضرت احدیت و حضرت واحدیت و احکام مترتب بر آنها از منظر حکمت حدیثی شیعی و قیاس آن با آراء ابن عربی است، بنحوی که در ابتداء بر اساس نصّ دانستیم که «کنه هویت غیبیه» غیر از «ذات هویت غیبیه» و «اسمائش» است به طوری که اولاً طبق حکمت حدیث‌ شیعی، مراتب نظام هستی در مرتبه امری عبارتند از: کنه هویت غیبیه، ذات هویت غیبیه، حضرت احدیت و حضرت واحدیت، که مراد از ذات هویت غیبیه، همان حضرت هو در (هو الله احد) و «احد» صفت ذاتی هو و واحدیت، وجه احدیت است به نحوی که هم از حیث وجودی و هم از حیث احکام وجودی میان «کنه هویت غیبیه» با «ذات هویت غیبیه» و «اسماء» نوعی بینونیت در کینونیت و اشتراک لفظی در وجود حاکم است که ابن عربی نیز همین معنارا تصریح نموده؛ ثانیاً ذات (هو) که وجه بالطبع کنه غیبیه است دارای دو حیثیت اثباتی و تنزیهی برای کنه‌غیبیه است واین دو حیثیت بواسطه احدیت سلبیه ظاهرشده، چراکه حضرت احدیت دارای دو حیثیت سلبی و ایجابی است، احدیت سلبی هرگونه اسم و تعین کمالیه‌ای را از کنه ذات نفی می‌کند اما احدیت ایجابی، مصدر همه اسماء و علت تحقق حضرت واحدیت است که درقیاس با آراء ابن عربی او نیز احدیت را به دو ساحت عینی و کثیر تقسیم و حضرت واحدیت-راظهور واحدیت کثیر می‌داند، ضمن اینکه او نیز همچون حکمت حدیثی، نسبت میان وجود لابشرط با دیگر مراتب وجود را بنحو اشتراک لفظی و نسبت میان مراتب مادون او با یکدیگر را اشتراک معنوی می‌داند.

محیی‌الدین ابن‌عربی (ف. 638ق) ملقب به شیخ اکبر از چهره‌های شاخص عرفان و تصوف و یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های تأثیرگذار در عرفان نظری است. نوشته‌های ابن‌عربی و به‌ویژه کتاب فصوص الحکم و برخی شرح‌های آن در طول سده‌های اخیر در بسیاری از مدارس دینی جهان اسلام تدریس می‌شده است. در جهان غرب اولین اثری که از ابن‌عربی منتشر شد رساله مختصر «اصطلاحات صوفیه» است که گوستاو فلوگل (ف.۱۸۷۰م) خاورشناس آلمانی آن را به سال 1845م به همراه کتاب التعریفات میرسیدشریف جرجانی (ف. 816ق) تصحیح و منتشر کرد. از آن به بعد آثار متعددی در غرب پیرامون اندیشه‌های ابن‌عربی منتشر شده است و اقبال به ابن‌عربی در دهه‌های اخیر بسیار شدت گرفته است. یکی از آثاری که ابن‌عربی را به خوانندۀ غیرمتخصص غربی معرفی می‌کند و به‌اختصار به اندیشه‌های او می‌پردازد، کتاب «ابن‌عربی وارث انبیا» نوشتۀ ویلیام چیتیک است. این کتاب به زبان‌های فارسی و عربی ترجمه شده است. در مقاله حاضر به معرفی کتاب چیتیک و ترجمه‌های آن می‌پردازیم.