جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الحاد طبیعی بر دو مسئله «مفهوم خدا» و «حوزه تبیینی علم و دین» بنا شده است. مفهومِ خداوند در لسان الحاد جدید با مفهومِ مطرح‌شده در ادیان ابراهیمی بالاخص اسلام متفاوت است. همچنین علم و دین دو حوزه متفاوت‌اند و از حیث تبیینی، تفاوت ماهوی دارند. از گذشته شیوه‌های گوناگونی برای اثبات وجود واجب به کار گرفته می‌شده که یکی از آنها ابتنا بر نفسِ «مفهوم وجود» است؛ یعنی تبیینِ فلسفیِ وجود خدا به نحوِ «پیشینی». ریچارد داوکینز معتقد است که «برهان وجودی» چیزی نیست جز بازی با کلمات و کانت این برهان را رد کرده است. البته تقریری جدید نیز دکارت ارائه داد که داوکینر کاملاً به آن تقریر بی‌اعتنا بوده است. این نوشتار درصدد است عبارت داوکینز در کتاب پندار خدا را توضیح داده و نقد کند تا نشان دهد نقدی که داوکینز به برهان هستی شناختی آنسلم وارد می‌سازد، به هیچ وجه صادق نبوده و نوعی تلقی نازل از این برهان به شمار می‌آید.

تأملات دکارتی اثری است محصول دوران پختگی اندیشه های هوسرل. در این کتاب تقریبا کلیه ی مضامین و مفاهیم پدیده شناسی نظیر رسالت دکارتی فلسفه، اپوخه و تقلیل، اگوی استعلایی، پدیده شناسی به مثابه علمی اگولوژیک، ساختار قصدی آگاهی، اگوی دیگر و اشتراک بین الاذهانی، تقویم انواع عینیت ها از ماده و طبیعت تا نفس و روح و جهان فرهنگی به نحوی فشرده و در صورتبندی های تقریبا نهایی شان بررسی می شوند. گرچه هوسرل نتوانست به آرزوی خود برای بازنگری و تبدیل این سخنرانی ها به گزارشی کاملا نظام مند جامه ی عمل بپوشاند با این حال این کتاب را «اثر عمده ی زندگی خویش و طرحی بنیادی از فلسفه، روش و مسائل آن» می دانست.

تأملات دکارتی اثری است محصول دوران پختگی اندیشه های هوسرل. در این کتاب تقریبا کلیه ی مضامین و مفاهیم پدیده شناسی نظیر رسالت دکارتی فلسفه، اپوخه و تقلیل، اگوی استعلایی، پدیده شناسی به مثابه علمی اگولوژیک، ساختار قصدی آگاهی، اگوی دیگر و اشتراک بین الاذهانی، تقویم انواع عینیت ها از ماده و طبیعت تا نفس و روح و جهان فرهنگی به نحوی فشرده و در صورتبندی های تقریبا نهایی شان بررسی می شوند. گرچه هوسرل نتوانست به آرزوی خود برای بازنگری و تبدیل این سخنرانی ها به گزارشی کاملا نظام مند جامه ی عمل بپوشاند با این حال این کتاب را «اثر عمده ی زندگی خویش و طرحی بنیادی از فلسفه، روش و مسائل آن» می دانست.

سه فیلسوف بزرگ دوران سازی که در جنبش عقل گرایی شرکت دارند - دکارت، اسپینوزا، لایب نیتس - چشم اندازهای مبتکرانه و بی نظیری در خصوص جهان گشودند. با این حال، آثار آنها چنان دشوار است که خوانندگان خود را حین مطالعه آن در مخمصه می یابند. «درآمدی به فهم عقل گرایی» راهنمایی است برای هر کس که می خواهد برای نخستین بار این اندیشمندان را مطالعه کند. «درآمدی به فهم عقل گرایی» قفل نظام متافیزیکی دشوار آنها را می گشاید، نظامی که شگفت انگیز، قانع کننده و گهگاهی عجیب نیز هست. کتاب حاضر همچنین مواضع بحث انگیز آنها را در باب مسائل اخلاقی، سیاسی و دینی تبیین می کند. این تحقیق با بحثی درباره نگرش ها و مضامین کلی مشترک بین این سه فیلسوف آغاز می شود، و با تحلیل میراثی که برای سایر فلاسفه بر جای گذاشته اند به انجام می رسد.

سه فیلسوف بزرگ دوران سازی که در جنبش عقل گرایی شرکت دارند - دکارت، اسپینوزا، لایب نیتس - چشم اندازهای مبتکرانه و بی نظیری در خصوص جهان گشودند. با این حال، آثار آنها چنان دشوار است که خوانندگان خود را حین مطالعه آن در مخمصه می یابند. «درآمدی به فهم عقل گرایی» راهنمایی است برای هر کس که می خواهد برای نخستین بار این اندیشمندان را مطالعه کند. «درآمدی به فهم عقل گرایی» قفل نظام متافیزیکی دشوار آنها را می گشاید، نظامی که شگفت انگیز، قانع کننده و گهگاهی عجیب نیز هست. کتاب حاضر همچنین مواضع بحث انگیز آنها را در باب مسائل اخلاقی، سیاسی و دینی تبیین می کند. این تحقیق با بحثی درباره نگرش ها و مضامین کلی مشترک بین این سه فیلسوف آغاز می شود، و با تحلیل میراثی که برای سایر فلاسفه بر جای گذاشته اند به انجام می رسد.

غایت‌مندی افعال الهی از جمله مباحث مهم دینی در میان اندیشمندان است. اعتقاد به علم، حکمت، قدرت و عدالت خداوند، غایت‌مندی افعال خداوند را اقتضا دارد. پژوهش حاضر با محوریت دیدگاه رنه دکارت پیرامون پاسخ به شبهه تشخیص غایت‌مندی افعال الهی و با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. در یافته‌های پژوهش ضمن تبیین دیدگاه دکارت در دو حوزه‌؛ اصل غایتمندی افعال الهی و امکان شناخت غایات افعال الهی، ضمن تایید حوزه‌ اول دیدگاه وی، در حوزه‌ دوم و بر اساس قرائن برون دینی(عقل) و مبانی درون دینی (قرآن و روایات)، شبهه مطرح شده مورد نقد و بررسی قرار گرفته شده است. نتیجه‌ پژوهش بیانگر آن است که دکارت به رغم اعتقاد به غایت‌مندی افعال الهی، دسترسی و شناخت علت غائی در افعال الهی را به دلیل محدودیت‌های انسان امری ناممکن می‌داند، حال آنکه در نقد و تقابل با این مطلب و بر اساس شواهد خارجی و آموزه‌های دینی قرآنی، افعال الهی نه تنها از غایتمندی برخوردار بوده، بلکه شناخت آنها نیز امکانپذیر بوده و در موارد گوناگونی بدان‌ اذعان شده است.

با تمرکز بر وجه عاطفی نظریه‌ی مراقبت می‌توان متونی از آثار کهن را بازخوانی کرد و مشابهت‌هایی را در جهت ترمیم روابط اخلاقی بازشناخت. این بازشناسی، به ویژه با رجوع به سنت عرفانی ایران و مستند به متون مرجع آن قابل گسترش است. مقاله‌ی حاضر با ملاحظه‌ی رساله قشیریه مضمون عدالت را در پیوندی نزدیک با «مراقبت اخلاقی از خود و دیگری» تفسیر می‌کند. از پی تثبیت جایگاه عدالتِ مراقبت‌محور در متن قشیری، به کارآمدی اخلاقی- هنجاری آن برای جهان امروز توجه می‌شود. این بررسی نقادانه، که در ادامه‌ی بحث آغازینِ تحقیقْ به روش توصیفی و تحلیلی به پیش رفته، با ارجاع به اخلاق موقت دکارت سامان یافته؛ چرا که خوانش این فیلسوف از اخلاقْ زمینه‌سازِ همزیستی در وضعیتِ منازعه‌ی فکری است. با تصدیق این‌که مشربِ موقت دکارت شرایطی روزآمد را برای مراقبت اخلاقی متصل به عدالت مهیا می‌سازد، ظرفیت رویکرد عرفانی قشیری در تحقق منظوری مشابه قابل بازشناسی است.

چنین می‌نماید که با توجه به مبانی فکری دکارت، به‌سادگی نمی‌توان دربارة امکان تجربه در فلسفة او سخن گفت چراکه او در شاهکار فلسفی‌اش، تأملات در فلسفة اولی، از همان آغاز با طرح شک افراطی بساط عالم حس را که موضوع اصلی تجربه و پیش‌شرط امکان آن است، چنان فراهم می‌‌چیند، که تا «تأمل ششم»، محسوسات در محاق هستند و در آنجا نیز به شیوه‌ای کلامی و با استناد به نافریبکاری خداوند می‌کوشد عالم حس را سرجای خود بازگرداند. اما در اینکه تا چه اندازه در این راه کامیاب بوده است میان دکارت‌شناسان اختلاف‌نظر بسیاری هست. ما در پژوهش پیشِ رو می‌کوشیم نشان دهیم که اگر غایت فلسفة دکارت را ‌ــ چنان‌که خود بدان تصریح دارد‌ ــ سیطرة آدمی بر طبیعت بدانیم تا جایی‌که او فلسفه‌اش را «فلسفة عملی» در برابر «فلسفة نظری» مدرسیان می‌نامد، چاره‌ای جز این نداریم که نه‌تنها به امکان که به ضرورت تبیین تجربه در اندیشة دکارت اذعان کنیم. توضیح اینکه این سیطره و تسخیر آدمی بر طبیعت در فلسفة عملی دکارت، تنها در تجربه است که تحقق می‌یابد، بدین معنا که واپسین حلقة رابط فاعل شناسا با طبیعت همانا تجربه است که عالم را در زیر سیطره و چیرگی او درمی‌آورد و از این رهگذر، قرار است علم دکارتی سروسامان گیرد. حال اگر نتوانیم تجربه را در اندیشة او تبیین کنیم و توضیح دهیم، غایت آشکار فلسفة او، یعنی تبدیل ما به «اربابان و مالکان طبیعت» تبیین‌ناپذیر می‌ماند.

درون‌نگری روشی است برای دسترسی به محتویات ذهن، و تحقق آن نیز بسته به پذیرشِ تز «شفافیت ذهن» است. این تز بخشی از پارادایم فلسفهٔ دکارت را برای شناخت ذهن تشکیل می‌دهد، و به واسطهٔ ویژگی‌هایی، مانند بی‌واسطگی، خطاناپذیری، حجیت اول‌شخص و غیره مشخص می‌شود. طرفداران تز شفافیت، ذهن را همچون ظرفی شفاف می‌دانند که همهٔ محتویات آن، اعم از امور ثابت - مانند حالت‌های ذهنی - و غیرثابت - مانند رویدادهای ذهنی - بالذات معلوم‌اند. با این حال، آزمایش‌های تجربی و استدلال‌های فلسفی حاکی از آن‌اند که ذهن پر از واسطه‌های پیدا و پنهان است، در فهم محتویات خودش دچار خطا می‌شود، از تأثیر عوامل بیرونی غافل است و خود را به اشتباه مرجع همهٔ احکامش می‌داند و غیره. این موارد نشان می‌دهند که ذهن برخلاف مدعای دکارت، برای خودش شفاف نیست. این مقاله با روش تحلیلی_انتقادی می‌کوشد تا با تحلیلِ برخی از ویژگی‌های بیان‌شده، تز شفافیت را بیازماید و از آن بدیهی‌زدایی کند.