جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان موجودی پرانرژی است که در طول زندگی خود به دنبال مقام است، از این رو برای شکوفایی استعدادها سنگ تمام نمی گذارد و سعی می کند از توان خود برای به کارگیری بهترین تلاش خود استفاده کند رسیدن به این هدف او با تحلیل اهداف تربیت اسلامی، روشن می شود که «بزرگترین نیاز هر جامعه خدایی، تربیت متدینانی است که با اتکا به نیروی ایمان، اندیشه، موفقیت را مهار کنند.» «دین» در فارسی به معنای « آداب و مذهب» است (دهخدا، 1335: کتاب 23/ ذیل کلمه «دین»)، و در عربی نیز به معنای اطاعت، دین و قانون است (آذربایجانی، 1392: در تعریف دین عبارت است از: «مجموعه ای از توصیه های معتبر از سوی مراجع مذکور در مورد مسائل مربوط به دین، که در هر صورت ممکن است در متون خاص (قرآن، تورات، انجیل) آمده باشد. دین در واقع متناسب با این گزاره خاص است که مجموعه ای از عقاید و اعمال خاص برای قائلین به آن تلقی می شود» (همان، 33) طبق تعریف دین: «تربیت دینی» عبارت است از: مجموعه ای از اقدامات آگاهانه برای آموزش توصیه های دینی خوب به دیگران با تفکر و عمل به روش آن افراد. در همه جا «در تعالیم دینی، پیشرفت و تحول منحصر به امور زمینی و طبیعی نیست، بلکه شامل ماده و اشیا نیز می شود، علاوه بر حوادث طبیعی قابل مشاهده، چیزهای متعالی و غیر مادی نیز وجود دارد که در خور توجه است و به آنها معنای خاصی می دهد. زندگی و نگاه کردن به دنیای امروزی مردم از یک منظر، یعنی معیار دنیای مادی، بدون استثنا نمی تواند دستاوردهای بشری را مشروعیت بخشد و هر چیزی را که معنادار و تجربه شده است، اشتباه می داند، اما سنت دینی، معرفت علمی را می پذیرد که با نیازها و رفتارهای اخلاقی و تربیتی انسان همخوانی دارد و به ذات انسان و اعتقادات او لطمه ای وارد نمی کند، لذا اسلام، تمدن را حلال مشکلات انسان می داند و می گوید: «باید بیندیشیم و حرف بزنیم در مورد طبیعت و آنچه بهتر از طبیعت است" و داشتن طبیعت هدف اصلی نیست. تمام ایده های موجود در جهان و ایده هایی که جهان را اشغال می کنند، حداقل بر اساس اعتقادات آنها، ایده های مدرن نیستند بلکه از آنها نشات گرفته اند. از نظر اسلام اهداف آنها یکی نیست، اما از ضروریات دور است: «دو نوع توسعه داریم: یکی مبتنی بر توحید خدا و دیگری مبتنی بر حب سرمایه داری، مبدأ جهان. و نظریه اعتقاد دینی» (ازغدی، 1389: 17). وقتی مفهوم و جهت زندگی تغییر می کند، پیشرفت و تمدن بر اساس این باور و تجدید نظر در زندگی اخروی است، زندگی اخروی، تعادل و ارزش ها بر اساس امور دنیوی و پیشرفت است. و در دنیای مدرن انواع هرج و مرج به وجود خواهد آمد که در بیشتر موارد نتیجه غفلت از مادیات، غفلت از آخرت و زندگی است: «اگر انسان نه تنها در کرامت و کرامتش دیده نشود. در واقع‌گرایی او، نتیجه این است که امروز، دو قرن بعد، به سمت یک ایدئولوژی غلط، یک نگاه واحد به پیشرفت، نادیده گرفتن جنبه‌های دیگر، ناباوری به پیشرفت، قهقرایی و هر چیز دیگری رفته‌ایم. این دوران نهیلیسم و حماقت در مورد همه چیز است. ” (مطهری 1379:123). با توجه به اهمیت معارف و ایدئولوژی دینی در دنیای امروز، بررسی افکار و اندیشه های بزرگان دین بسیار مهم و ضروری است. ملا محمد امین استرآبادی از جمله دانشمندانی است که کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است. محمد امین بن محمد شریف معروف به امین استرآبادی، فقیه، متکلم، حدیث پژوه، از مشهورترین علمای امامیه در اوایل قرن یازدهم، مکتب اخباری یکی از بنیانگذاران (متوفی 1036 پس از جنگ هجری) زیر نظر معلمان تحصیل کرد. به عنوان مثال: سید محمد العاملی، شیخ حسن صاحب معالم، حسن بن زین الدین عاملی، به رهبری میرزا محمد الاسترآبادی نویسنده کتاب های بسیاری از جمله «الفوائد المدنی» و «مسئله طلاق» ". الکلامیه، شرح الاستبصار، شرح تحذیب الاحکام و دانش شاهی (انجمن نویسندگان ع.، 1392: جلد 1) او درباره مبانی تربیت علمی و دینی نظراتی داشت، از جمله: استرابادی معتقد بود که تمام احکام شرعی در قرآن و روایات آمده است. در مورد اولین حکم قانونی بودن قرآن و نیز بر اساس حدیث امام صادق (علیه السلام) بر این امر اصرار ورزیده است: «هر چه بین دو نفر اختلاف نظر باشد، تردیدی نیست که در میان آنها. اختلافاتی وجود دارد، به همین دلیل در کتاب خدا وجود دارد، اما در قلب مردم نیست (استرآبادی، 1443: 106). وی تفسیر قرآن با استفاده از اندیشه ها و دیدگاه های بشری را بی اثر می دانست و تفسیر اهل بیت علیهم السلام را کاملاً صحیح می دانست (همان: 47 و 116). اما فقط برای افراد معصوم اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) که شنوندگان واقعی قرآن هستند جایز است (همان: 135 و 248). وی بر این باور بود که مطالعه تصمیمات قضایی به منظور تعلیم از طریق مصالح و افکار عمومی، جایز نیست، زیرا این گونه بحث ها به تناقضات اساسی و حقوقی منجر می شود و در ارسال پیامبران و کار کردن بی فایده است. نزول کتب نقض می شود (همان: 90-91). وی همچنین بر این باور بود که اتکا به این علم بر اساس دلایل حسی و عقلی در رویکرد کلامی او اشتباه بوده است (الصدر، 1394: 43-44). استرابادی در محافل امامیه سعی داشت جریان استقلال طلبی را به عنوان یک خطر معرفی کند و با استناد به داستان هایی امیدوار بود که مذهب سلفی را احیا کند. از طریق پیدایش اندیشه امین استرآبادی می توان دریافت که اندیشه دینی عصر صفوی و نقش عالمانی چون محقق جیلکی و نظام اتحاد او در این امر مؤثر بوده است. به هر حال، در الفائده می توان نگرش انتقادی امین سترآبادی را نسبت به نظام محقق کرکی اجتهاد و گاه نسبت به افراطیون به طور کلی مشاهده کرد (همان: 49 و 92).

مسئله «رابطه عقل و دین»، یکی از مباحث مهم جهان اسلام و مسیحیت به شمار می‌آید که همواره معرکه آراء متفکرین بوده و به شکل‌های گوناگون، در حوزه‌های متفاوت فکری با عنوان‌هایی همچون «رابطه عقل و وحی»، «رابطه عقل و ایمان» و «رابطه عقل و دین» مطرح گردیده است. در میان اندیشمندان مسیحی، «سورن کی‌یرکگور»، ایمان‌گرایی و مخالفت با عقل را به شیوه افراطی، پایه ریزی نمود، در میان اندیشمندان شیعی نیز «ملا محمد امین استرابادی»، نحله اخباری‌گری را تاسیس کرد. بنیان فکری هر دو مکتب، بر مخالفت با عقل و کوتاه نمودن دست آن از دخالت در دین، طرح‌ریزی گردیده است. به نظر کی‌یرکگور؛ اساس دین، شورمندی است و شورمندی دینی با عقل و تحقیقات آفاقی در تضاد است، اما استرابادی شان عقل را پایین‌تر از دین و دخالت در احکام آن می‌داند. کی‌یرکگور قائل به عقل ستیزی گزاره‌های دینی است، همچنین می‌گوید: تکیه بر عقل و عقلانی کردن آموزه‌های دینی، باعث زوال دین می‌گردد. استرابادی می‌گوید: دخالت دادن عقل، تکیه بر قیاس و به طور کلی، وارد شدن اصطلاحات اصولی، باعث تحریف دین گردید. استرابادی و کی‌یرکگور با دخالت دادن عقل در دین مخالفت کردند با این تفاوت که کی‌یرکگور در باب اثبات، تبیین و دفاع از گزاره‌های دینی، عقل‌ستیز است ولی استرابادی، داده‌های عقل در امور ضروری و بدیهی دین را می‌پذیرد و در سایر گزاره‌های دین، قائل به خردگریزی آن‌ها است.

علم‏‌النفس فلسفی ملّاصدرا مورد انتقاد ملّارجبعلی تبریزی و قاضی سعید قمی قرار گرفته است. به عقیده تبریزی، نفس یا از ابتدا نیازمند به مادّه است و یا نیازمند به مادّه نیست. اگر نیازمند مادّه بوده و جسمانیة‌الحدوث باشد، باید همواره مادّی بوده و هرگز نمی‌تواند مجرّد گردد، و اگر مادّی نیست، پس حدوثا و بقائا مجرّد بوده و شقّ سومی که بر اساس آن نفس در ابتدای حدوث مادّی بوده و سپس به مرحله تجرّد برسد، وجود ندارد. از نظر نویسنده مقاله، مخالفت تبریزی با نظریه ملّاصدرا ناشی از عدم فهم دقیق اصول حکمت متعالیه است. قاضی سعید در نقد مبانی نظریه حدوث جسمانی نفس گرفتار تهافت است. وی از یک طرف، از اتحاد عاقل با معقول، اتحاد خیال با متخیّل، و اتحاد حاس با محسوس سخن گفته و از سوی دیگر، اصالت وجود، تشکیک وجود و حرکت جوهری را انکار کرده است. اغلب دلایل وی در نقد مبانی و اصول نظریه حدوث جسمانی نفس خطابی است.

نقل گرایی افراطی برخی از اخباریان و کم رنگ شمردن جایگاه عقل توسط برخی از ایشان، سبب شده تا این مکتب متهم به عقل گریزی گردد و تصوّر اوّلیه از اندیشۀ آنان این باشد که اخباریان عقل را به کلّی حجت نمی‌شمارند. از سوی دیگر انتقادات مبنایی میرزا مهدی اصفهانی _ به عنوان مؤسس مکتب معارفی خراسان_ به مفهوم شناسی عقل فلسفی سبب شده تا برخی آن را در کنار اخباریان در یک جبهه و در مقابل اندیشۀ اصولی قرار دهند و هر دو را منکر حجت عقل به شمار آورند، تا جایی که برخی مکتب معارفی خراسان را اخباری یا نواخباری خوانده‌اند. این مقاله بر آن است که با استفاده از منابع دسته اوّل ابتدا دیدگاه این سه مکتب را در خصوص حجیت عقل به درستی تبیین کند و سپس رابطۀ بین این سه دیدگاه و نقدهایی را که هر یک از این مکاتب بر دیگری دارند، طرح و نقد نماید.

سخت‌گیری‌های حلقه فکری محقق اردبیلی در پذیرش روایات منجبر به آشکارشدن نقاط ضعف این الگوی اعتبارسنجی روایات شد و در نتیجه انتقاداتی نسبت به الگوی پذیرش روایات در مکتب حله شکل گرفت و این امر زمینه را برای بحران علمی و ارائه الگوهای جدید فکری در مواجهه با سنت فراهم کرد. در این میان برخی همچون ملاعبدالله شوشتری و میرزامحمد استرآبادی بازگشت به سیره متقدمان را پیشنهاد دادند، البته اولی رویکرد متکلمان متقدم (شیخ مفید و سیدمرتضی) را پذیرفت و دیگری رویکرد محدثان متقدم (کلینی و صدوق) را. طیفی دیگر نیز که در رأس آن‌ها شیخ بهایی و میرداماد حضور داشتند، با تعلق خاطر به مکتب حله، به جای تغییر در مبانی بنیادین خود، سعی کردند تا در درون مکتب حلّه اصلاحاتی را ایجاد کند و توسعه‌ای را در پذیرش روایات قائل شوند. در اواسط سده یازدهم نیز گروهی از مجتهدان از جمله محمدبن‌حسن بن زین‌الدین، فاضل تونی و محقق سبزواری بعد از نگارش «الفوائد المدنیه»، متأثر از این اثر، اجتهادی اخبارگرا را پیشه کردند. اما از میان تمامی این الگوهای ارائه شده در مواجهه با سنت، الگوی میرزامحمد استرآبادی توسط شاگردش محمدامین استرآبادی در قالب «الفوائد المدنیه» تئوریزه شد و توانست در میان جامعه علمی امامیه مقبولیتی عام پیدا کند و اخباری‌گری به مدت دو قرن بر حیات فکری امامیه مسلط شود.

آشنایی با مکتب فکری فقها و تاثیر آنها بر مباحث زنان در طول تاریخ و فضای فرهنگی جامعه پیش نیاز هر گونه داوری درباره دیدگاه اسلام در مسئله مشارکت اجتماعی زنان است. یکی از مکاتب تاثیر گذار در این زمینه مکتب اخباری گری است. در این نشست تلاش می شود تا تاثیرات دیدگاه‌های اخباریان در زمینه مشارکت اجتماعی زنان ارائه گردد. می توان گفت رفتار علمی و عملی اخباریان دوره صفویه نقش بسزایی در خانه نشینی زنان داشته است. به طوری که اغلب دیدگاههای فقهی در زمینه منع حضور اجتماعی زنان و تشویق بر خانه نشینی آنها برای اولین بار از جانب اخباریان صادر گردیده است.

هر مکتب معرفتی و سامانه‌ی علمی نیاز به پویایی و تحرک دارد؛ در گستره‌ی تاریخ، اندیشه هایی که نتوانسته اند پا به پای پیشرفت زمان، حرکت کنند، از پاسخگویی به پرسش‌های روز درمانده اند و کم کم رو به فراموشی و خاموشی رفته‌اند. روشهای معرفتی در فهم دین اسلام که دین خاتم است، نیاز به باز خوانی و آسیب‌شناسی جدی دارد، زیرا که آموزه‌های آن برای همه زمان‌ها و مکان‌ها آمده است. اخباری‌گری در برهه‌ای از تاریخ اندیشه شیعی روش حاکم در فهم متون دینی بوده و در عصر حاضر هم به عنوان یک روش در این عرصه عمل می‌کند. در این مقاله بر آنیم تا بررسی کنیم اخباری‌گری چگونه شکل گرفته و از چه مبادی معرفتی بهره جسته و در تاریخ اندیشه شیعی چه پیامد‌های معرفتی و اجتماعی را در پی داشته است. از این رو با روش تحقیق کتابخانه‌ای به روش‌شناسی فهم دینی رویکرد اخباری‌گری خواهیم پرداخت و در ابتدا به شکل گیری تاریخی اخباری‌گری به عنوان روش نقلی صرف در دست یابی به احکام اسلامی اشاره نموده، سپس به زمینه‌های اجتماعی و دلایل شکل گیری و در نهایت به لوازم معرفتی و اجتماعی آن خواهیم پرداخت.

محمدامین استرآبادی یکی از علمای مشهور امامیه در قرن یازدهم هجری است. محمدامین تعالیم خود را در کتابی با عنوان الفوائد المدنیه تدوین کرده که در میان آثار او، اثری شاخص است. او مبانی و اندیشه‌های قرآنی و تفسیری خاصی دارد که این مقاله آن‌ها را با روش توصیفی ـ تحلیلی، مورد شناسایی و نقد و بررسی قرار داد و به نتایج زیر رسید: استرآبادی تمسک به روایات معصومانM را تنها راه رسیدن به صلاح می‌داند. او مخاطب اصلی قرآن را معصومانM دانسته و هر گونه تفسیری را از غیر آنان، تفسیر به رأی می‌شمارد و حجیت ظواهر قرآن در احکام نظری را منکر است. وی همچنین معتقد است که اجماع و عقل، شایستۀ احتجاج و استناد نیستند و قرآن را جامع همۀ علوم دانسته و تحریف قرآن را نیز محتمل می‌شمارد. بر این عقاید، نقدهای جدی وارد است که عبارت‌اند از: راه رسیدن به فلاح و رستگاری، تمسک به قرآن و عترت (ثقلین) در کنار یکدیگر است. اختصاص فهم و درک قرآن به امامان هم با معجزه بودن و تحدی قرآن منافات دارد. گرچه درک عمیق و دقیق قرآن، اختصاص به ائمه دارد، ولی دلیلی بر امتناع مطلق فهم آن توسط غیر معصوم نیست. ظهور نداشتنِ ظواهر قرآن، در تضاد با آیات دعوت‌کننده به تدبر و تعقل است. تفسیر قرآن بر اساس ضوابط و شرایط، امری ممکن و ضروری است و تفسیر به رأی محسوب نمی‌شود. جامعیت قرآن به معنای جامعیت تامّ نیست؛ بلکه جامعیت در دین و هدایت است. قرآن به دلیل آیۀ حفظ و عدم سرایت باطل به آن، هرگز تحریف لفظی نشده است.