جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مهم ترین آموزه های دین مبین اسلام که در واقع جلوه گری غایت مندی تاریخ به شمار می رود، نظریه جامع و کامل «نجات گرایانه» دین، یعنی «آموزه مهدویت» است. این آموزه، آینه تمام نمای پیش گویی وحیانی دین اسلام و آینده ای حتمی، روشن، فراگیر، مطلوب و موعود امم است.این مقاله با رویکردی توصیفی _ تحلیلی می کوشد تا مبانی نظری و ابعاد تکامل را در نظام معنایی اسلام، شناسایی کند. مقاله با فرض گرفتن این نکته که اندیشه مهدویت، فرجام متعالی و شکوهمند آینده جهان و سرمنزل متعالی و متکامل تاریخ بشری از دیدگاه اسلام است، به معناشناسی تکامل در اسلام می پردازد. بررسی کارکردهای پیوند مطالعات مهدوی و فلسفه نظری تاریخ، آغازگاهی است که نویسنده برای ارائه تصویری روشن از بحث برمی گزیند. بازگرداندن هویت واقعی آموزه مهدویت به چارچوب استانداردهای برخاسته از فرهنگ دینی و گذر از رویکرد منفعل به رویکرد فعال در عرصه مطالعات مهدوی از مهم ترین فواید این پیوند برشمرده شده است.نگارنده ابتنای بر ربوبیت الهی، غلبه حق در فرجام ستیزش تاریخی و تاثیر اراده های انسانی در تکامل تاریخ را مهم ترین انگاره های اسلامی در تبیین اندیشه تکامل تاریخ در اسلام برمی شمارد و فضیلت محوری، عقل گرایی، آرمان گرایی، فراگیری، جامعیت و ... از جمله یافته های کاوش نویسنده در ویژگی های جامعه متکامل عصر ظهور است.

نوشتار پیش رو به یکی از مباحث مهم مهدویت پژوهی به نام «معرفت شناسی مهدویت پژوهی» می پردازد. رویکرد معرفت شناسی در حوزه مهدویت پژوهی رویکرد بیرونی و درجه دو است و در این نگرش، ابتدا واژگانی چون معرفت، معرفت شناسی، مهدویت پژوهی و معرفت شناسی مهدویت پژوهی، مفهوم شناسی شده و سپس به گونه های معرفت و چگونگی به کارگیری آن ها در حوزه مهدویت پژوهی پرداخته می شود. در فرایند بحث نیز به ساختار الگویی معرفت شناسی اشاره شده و الگوی مبناگرایی را به عنوان الگوی معرفت شناسی مهدویت پژوهی به خدمت خواهیم گرفت. در فرایند کار به قضایای بدیهی و نظری- که محور ساختار مبناگرایی است و نیز به ساز و کار تفریع قضایای نظری به بدیهی خواهیم پرداخت. در ادامه به قضایای بدیهی در حوزه مهدویت پژوهی همچون قضایای بدیهی عقلی، قضایای شهودی و قضایای برگرفته از نصوص دینی مانند آیات و روایات مبادرت می شود. در پایان نیز به گونه شناسی روایات مهدویت همچون روایات نمادین، سمبلیک، اخباری، ملاحمی، رمزی و... می پر دازیم.

بحث ما در حوزه جامعه شناختی مسایل سیاسی است. انسجام اجتماعی در هر جامعه، تابع نظام فرهنگی آن جامعه است. باید گفت تعامل گروه های سیاسی برای نهادینه کردن ارزش های جامعه و حرکت آنها در راستای هم بستگی اجتماعی همواره دغدغه اندیشه ورزان بوده است.آموزه های دینی و به ویژه دکترین انتظار، نقش مهمی در انسجام اجتماعی گروه های سیاسی ایفا می کند. دولت زمینه ساز نیز که قدرت سیاسی را در دست دارد، مسوولیت جامعه پذیری را برعهده دارد.اگر فرهنگ انتظار به طور صحیح در مدارس و موسسه ای علمی و آموزشی و به طور کلی در جامعه، تبلیغ و نهادینه شود و ارزش های آن از حوزه نظری به متن جامعه منتقل گردد، جامعه منتظر می تواند نهادها و ساختار خود را متناسب با فرهنگ غنی انتظار سامان بخشد، در نتیجه نظام اجتماعی آن با انتظار، هم سو و و همراه خواهد شد. در چنین جامعه ای دولت زمینه ساز، ابزارهای رسیدن به جامعه موعود و مطلوب را در اختیار افراد قرار می دهد و آرمان های انتظار در اجتماع نهادینه می شود. به این ترتیب با حرکت به سوی هم بستگی و انسجام، تفرقه از جامعه رخت برمی بندد.گروه های سیاسی، خود را نسبت به زمینه سازی تشکیل حکومت جهانی واحد مهدوی، مسوول می بینند. بنابراین، تعهدهای ویژه ای را بر اساس هنجارهای مهدوی، بر خویش لازم می دانند و سیره حضرت، یعنی وحدت گرایی را الگوی فعالیت های خود قرار می دهند. این گروه ها در جهت هم نوایی اجتماعی حرکت می کنند و از برکات آن بهرمند می شوند: کارآمدی و تعاون، ظلم ستیزی و عزت خواهی، مهرورزی، استحکام جامعه دینی و .... بنابراین، دولت زمینه ساز با نشر معارف مهدوی، هم نوایی فرهنگی و هنجاری را مطابق نظام ارزشی مهدوی در جامعه منتظر، پی گیری می کند.

جهان امروز با دو پدیده متعارض روبه روست. از یک سو عدل، انصاف و اخلاق در نیروهای اجتماعی و متن جامعه جهانی در حال رشد و فراگیری است. گرایش به معنویت و نیاز به منجی در همه ملت های توسعه یافته و نیافته، در حال گسترش است. از سوی دیگر، خودبینی، انحصارگرایی و توسعه طلبی، هنوز در میان برخی دولت ها دیده می شود. در چنین شرایطی به نظر می رسد، پریشانی، ناآرامی و اضطراب کنونی در عرصه بین المللی، محصول و نتیجه حاکمیت زبان قدرت و سیاست در تعیین وضعیت ملت ها، دولت ها و هنجارهای بین المللی است. این در حالی است که زبان عمومی مردم در سطح جهانی، زبانی مفاهمه جو و برخاسته از فطرت است. زبان فطرت، فلسفه ای غنی در مفاهمه و برخوردار از امکان ها و استعدادهایی است که خدای بزرگ، طینت همه آدمیان را به آن مفطور کرده است. در این راستا، انقلاب اسلامی پاسخی به ناکارآمدی زبان سیاست و قدرت در عرصه منطقه ای و بین المللی بود. کاربست زبان فطرت از سوی انقلاب اسلامی و ایجاد انگیزه برای زمینه سازی ظهور منجی بر اساس اصول فلسفه تاریخ اسلامی ـ شیعی، طرح جدید ایران برای عبور از وضعیت آشوب زده بین المللی است. استخدام زبان فطرت در گفتمان انقلاب اسلامی در راستای زمینه سازی ناشی از امکانات و استعدادهای مشترک فطرت در انسان هاست. چه این که فطرت، حامل میراثی مشترک در بشر و متضمن ظهور مفاهیم بین الاذهانی در انسان هاست. شاید به همین دلیل است که نقطه عزیمت همه تحولات از جمله زمینه سازی برای ظهور در گفتمان انقلاب اسلامی، توجه و تعمق در ظرفیت های فطرت است.بر این اساس، نوشتار حاضر می کوشد تا ظرفیت های انقلاب اسلامی در راستای زمینه سازی ظهور و قیام جهانی مهدی را با تاکید بر مولفه هایی هم چون فطرت و اصول فلسفه تاریخ اسلامی ـ شیعی، تبیین کند.

فرآیند حرکت جهان به سمت پایان تاریخ، با تکوین مفهومی به نام موعود و فراز و نشیب های آن در دوران ارتباطات در تولیدات سینمایی بسیاری مورد توجه قرار گرفته است. توجه به مقوله موعودگرایی در تولیدات سینمایی غربی، از اولین فرآورده های شکل گرفته در عرصه سینما نمایان است. حضور منجی که در آخر الزمان برای احقاق حق می آید، در بسیاری از تولیدات سینمای غرب قابل رویت است. شاید در فعالیت های ملیس بتوان ریشه این تفکر را رویت کرد. ملیس در سال 1897 در اطراف پاریس، اولین استودیوی فیلمبرداری را تاسیس کرد. وی از فیلم، برای بیان عقاید خودش استفاده کرد. اولین فیلم طولانی وی، محاکمه دریفوس (250 متر)، از عقاید آزادی خواهانه محکومان بی گناه که تحت ظلم و ستم قرار گرفته بودند، حمایت می کرد و در خاتمه رهایی را نوید می داد. در نگاه به فعالیت های بعدی نیز شاید بتوان در فیلم هایی نظیر سیصد، پرسپولیس، روز استقلال، مسیر سبز، شبی بدون شاه، به استنباط مضمون موعود و به کارگیری مفهوم دینی پایان تاریخ دست یافت.روش شناسی برای شناخت مضمون های موعودگرا و تحلیل و استنباط آنها مبتنی بر تولیدات سینمایی دارای روی کردهای متعدد و در عین حال تنوع در روش و تکنیک است. نگاهی به فعالیت های انجام شده در این عرصه در ایران و جهان نشان می دهد که روی کردهای حاضر، روی کردهایی مبتنی بر زمان (نظیر تحلیل های مبتنی بر تاریخ ویا درجریان زمان) یا روی کردها مبتنی بر وسعت یا عمق نگری به مضامین (همچون روش های مورد استفاده در روش های توصیفی) یا روی کردهای نشانه شناختی و نظایر آن را دربر گیرد و هر یک نیز دربر دارنده مجموعه ای از روش ها و تکنیک ها نیز هستند.شاید با تاکید بر چگونگی گردآوری اطلاعات بتوان از هر 3 دسته روش های توصیفی، تبیینی و ترکیبی برای استنباط مضامین موعودگرا و تحلیل مفاهیم مرتبط با آن، استفاده کرد. در تحقیقات توصیفی می توان از روش های تحلیل محتوای کیفی تحلیل گفتمان، در تحقیقات تبیینی از روش تحلیل محتوای استنباطی و در تحقیقات تلفیقی از تحلیل گفتمان انتقادی، تحلیل محتوای ارتباطی و تحلیل روایت بهره گرفت.بی شک در هریک از روش های پیشنهادی، تکنیک های خاص تحقیق در آن روش مورد تاکید است و هر روش نیز مراحل روش شناسی خود را داراست.در این روش شناسی مراحل اجرا، شیوه تعیین واحدهای تحلیل و نحوه دست یابی به نتایج و استنباط ها ارائه خواهد شد.در سازماندهی این مطالب، بسته به عمق فعالیت مورد انتظار، شکل ارائه مضامین متفاوت است. برای مثال در اطلاعات اکتشافی، توجه به توسعه شناخت های اولیه از ابعاد، دامنه و گستره مسئله موعودگرایی و پایان تاریخ مورد نظر است و تحقیقات توصیفی ابزار اصلی برآوردن نیازهای اطلاعاتی اکتشافی در خصوص موعودگرایی است. عملیات اجرایی این استنباط و تحلیل در چارچوب زیر شکل می گیرد:

امروزه متفکران غربی می کوشند با اندیشیدن درباره مدیریت تحولات دوره آخرالزمان که از آن تحت عنوان ظهور مسیح و جنگ پایان تاریخ یاد می کنند، بر این روی کرد آینده گرایانه تاکید نمایند. آنان معتقدند که با پیش بینی آینده، بهتر آن رامی توان ساخت.این مقاله نیز با نگاه آینده پژوهانه و با تاکید بر مکتب راه بردی شناخت، آیات و روایات و متون دینی اسلام ناب محمدی را بررسی می کند تا از متدولوژی تحلیلی جامع تفسیری درباره تحولات و رخ دادهای آینده بهره گیرد و راه بردهای لازم را برای شکل گیری و دست کاری در آینده بر اساس نص صریح آیات و روایات و بر پایه «تداوم ولایت» تدوین و تبیین نماید.

تاکنون آثار بسیاری در زمینه وظیفه منتظران در دوران غیبت کبرا و بایسته های فرهنگ انتظار، منتشر شده است که بیشتر ناظر به تکالیف فردی و اخلاقی است، ولی درباره وظایف دولت اسلامی در پرتو فرهنگ انتظار، کمتر اثری دیده شده است. شاید در برخی اذهان چنین تصور شود که عهد غیبت، با عهد ظهور مهدی موعود تفاوت ماهوی دارد. از این رو، لازم است نخست اشکال هایی را که درباره اقتدا به سیره مهدوی وجود دارد بررسی کنیم. در این جا پاسخ به چند پرسش ضروری است:1. آیا بیان قرآن و روایات درباره وقوع چنین سیره ای در آینده، تنها نشان دهنده غایت نهایی سیر تاریخ بشری و برای امیدوارکردن او به ظهور تمدن اصیل و گستردة اسلامی است، یا افزون بر این، برای ما که بدان افق نرسیده ایم نیز پیامی عملی دارد؟2. آیا برنامه های عملی آن حضرت، که در روایات ما پیش گویی شده است، مربوط به تدابیر حکومتیِ آن زمان است، یا بیان گر اجرای احکام ثابت اسلام؟3. در برخی روایات، وظیفه منتظران، عزلت و خانه نشینی و پرهیز از ورود به جریان های سیاسی و اجتماعی بیان شده است. در روایاتی دیگر، آن حضرت از آوردن دینی جدید سخن گفته است. آیا همه این نصوص، بیان گر جایز ندانستن اقتدا به سیره مهدوی نیست؟4. آیا می توان به روایاتی که سیره آن حضرت در آینده را بیان می کند، اعتماد کرد؟ چه بسا این روایات، سیره قطعی حضرت را نشان ندهد و بر اساس رفتار مردم در زمان ظهور، بدا حاصل شود و در نتیجه، اقتدا به سیره پیش گویی شده آن حضرت ممکن نباشد.5. سیره معصوم، در صورتی قابل تاسی است که بیان گر ویژگی هایی برای شخص معصوم نباشد، چه بسا روایات عصر ظهور مبین خصائص المهدی در سیره حکومتی اش باشد. در این صورت، نمی توان از رفتار آن حضرت الگو گرفت، بنابراین، باید نخست این ویژگی ها را شناسایی کرد و در غیر آن، از تاسی به سیره حضرت سخن گفت.پاسخ اصولی به این پرسش ها، اشکال های مبنایی در اقتدا به سیره مهدوی را برطرف می کند. با مراجعه به نصوص موجود، این شاخصه ها در سیره آن حضرت دیده می شود: احیای کتاب و سنت، مبارزه با بدعت ها، عدالت گستری، تامین رفاه، نشر علوم و آگاهی بخشی، به کارگیری صالحان، عزت بخشی به مومنان، مبارزه ریشه ای با فاسدان، جهانی سازی تمدن اسلامی و تحقق امت واحد اسلامی.

«انسان» و مسایل مرتبط با او، از نخستین مباحث مهمی است که در هر جهان بینی و ایدئولوژی، به آن توجه می شود، مسایلی هم چون آینده تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی جهانی که در آن زندگی می کند و این که آیا به راستی خواهان چیست. لذا فلسفه ها و روی کردهای گوناگون و ادیان متعدد، هریک به نحوی سعی داشته اند تا این سوال را پاسخ گویند. مقاله حاضر نیز در پی پاسخ به این سوال است و این که آیا جدای از نظریات ایدئولوژیک، می توان در میان روی کرد های موجود در غرب، طرح و تئوری تازه ای در این باره یافت و نظریات روان شناسی، جامعه شناسی و یا نظریه ای هم چون فوتوریسم یا موعودگرایی، تا چه اندازه به موعود مطلوب انسان دست یافته است؟ مقاله ضمن بیان خواسته های انسان مدرن، از آینده و دولت موعود و ذکر دلایلی در فراگفتمانی این نیاز، در نهایت بر این نکته تاکید می کند که موعود دین اسلام، بهترین مصداق در تحقق تمام این خواسته ها به نحو مطلوب است. به عبارت دیگر، اسلام عقیده به غیب را به عقیده به واقعیت تبدیل می کند و انسان ها را از پی جویی منجی موهوم در آینده، به ایمان به منجی زنده و معاصر سوق می دهد.

«خسف بیداء» که تعدد روایات و تنوع منابع درباره آن نشان دهنده اهمیت و اهتمام نویسندگان متقدم به آن است، از نشانه های حتمی ظهور امام مهدی (عج) به شمار می رود که هم جوامع معتبر شیعی، احادیث مربوط به آن را گزارش کرده اند و هم منابع معتبر اهل سنت بدان پرداخته اند و دامنه آن به بحث های فقهی نیز کشیده شده است. مقصود از «خسف بیداء» این است که چون لشکر سفیانی که به قصد کشتن امام مهدی (عج) از مدینه به سمت مکه راه افتاد، در میانه راه و در سرزمین بیداء به شکلی معجزه آسا در زمین فرو می رود. تحقق اعجازآمیز این رخداد نشان می دهد اراده الهی بر این تعلق گرفته است که حتی با مداخله عوامل فوق طبیعی، از آخرین ذخیره خود محافظت نماید.