جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفسران براساس اصول و مبانی خویش به تفسیر قرآن پرداخته‌اند، که برخی از آن مبانی بین مفسران مشترک و برخی مختص یک یا چند مفسر است. آیت الله خامنه‌ای در طی سالیان متمادی با تأکید بر مباحث اجتماعی به تفسیر قرآن پرداخته‌اند؛ سیدقطب نیز با تأکید بر همین گرایش در تفسیر «فی ظلال القرآن» سعی در نمایاندن راهی برای ایجاد جامعه‌ای برپایه دین اسلام دارد. این دو مفسر گر چه در مبانی کلی تفسیری، اشتراکاتی دارند ولی اختلاف اساسی در نحوه‌ی بکارگیری مبانی در آثار آنها نمود دارد. پژوهش حاضر به روش تطبیقی-تحلیلی ضمن اشاره به وجوه اشتراکات دو مفسر در مبانی، از اصول و مبانی اختلافی آنها سخن می‌راند، تا در مقایسه‌ای تطبیقی و تحلیل بین تفاوت سبک‌ها، اختلاف دیدگاههای تفسیری هر دو را بیابد. از بررسی تفاسیر رسیده از هر دومفسر، می‌توان دریافت که هر دو در بهره‌گیری از روایات، باور به اعجاز قرآن و بهره‌گیری از اسباب نزول و تاریخ و سیره، نظرات مشابهی دارند، ولی در نحوه‌ی بکارگیری آنها و میزان استفاده از هریک از آنها تفاوت آشکاری بین آنها وجود دارد؛ علاوه بر آن در حجیت یا عدم حجیت اقوال صحابه و تابعین و نسخ قرآن دیدگاه‌های کاملا متفاوتی دارند.

حکومت، اساسي ترين نياز انسان براي تمشيت امور سياسي - اجتماعی جامعه است. بدین سبب مکاتب، ادیان و اندیشمندان هر عصری از جمله علامه طباطبایی، سید قطب و ابن خلدون از دیرباز سعی داشته اند، بهترین مدل حکومت و حاکمیت را با شاخصه ها و ویژگی های خاص ارائه کنند تا جوامع را سعادتمند سازند. از این رو این رساله با روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی به تحلیل تطبیقی آراء علامه طباطبایی، سید قطب و ابن خلدون درباره شاخصه ها و ویژگی‌های حاکمیت و حکومت بلد طیب در قران و آثارشان به منظور کشف، تبیین و تحلیل نقاط اشتراک و افتراق سه اندیشمند پرداخته است. و آنها را به صورتی منسجم، طبقه بندی و مدون نموده، و به این نتایج دست یافته است: در بخش شاخصه های حاکمیت، سه اندیشمند به دلیل انتساب به دین اسلام ،حاکمیت را مختص خدای متعال دانسته و قائل به حاکمیت الهی هستند. در بخش ویژگی های حاکمیت، قائل به این ویژگی ها هستند: مطلق، الهی، جامع، انحصاری، تقسیم ناپذیر، اصیل، حقیقی، مطاع ، توازن و هماهنگی، عادلانه و عالمانه .در باب شاخصه های حکومت اسلامی، سه اندیشمند بر ضرورت رهبری تاکید دارند اما در رهبری بعد از رسول گرامی اسلام افتراق دارند و قائل به دو سیستم امامت(علامه طباطبایی) و خلافت (سید قطب و ابن خلدون) می شوند. سه اندیشمند بر ضرورت حاکمیت قانون الهی در جامعه اسلامی به دلیل جامعیت آن تاکید دارند. علامه طباطبایی نقش مردم را مشروعیت بخشی به حکومت نمی داند، بلکه نقش آنان انتخاب گری و مقبولیت است در حالی که سید قطب و ابن خلدون معتقدند مردم مشروعیت سازند.در باب ویژگی های حکومت: سه اندیشمند بر ضرورت رابطه اخلاق و حکومت اهتمام دارند.و اخلاق را برآمده از دین، ضامن اجرای شریعت، عامل تداوم حکومت می دانند. ابن خلدون قائل به نقش حداقلی برای دین است. و سید قطب و علامه طباطبایی قائل به نقش حداکثری اند. سه اندیشمند سعادت را در گرو آزادی در چارچوب دین می دانند. علامه طباطبایی و ابن خلدون قائل به جهاد دفاعی هستند در حالی که سید قطب قائل به جهاد ابتدایی است. سه اندیشمند اسلام و حکومت اسلامی را منعطف و پاسخگوی نیازهای بشردر همه اعصار می دانند. سه اندیشمند معتقدند تحقق عدالت حقیقی- آرمان حکومت- تنها در سایه حکومت شرعی رخ می دهد. ابن خلدون مرز جغرافیایی رسمی و عرفی را عامل همبستگی، وحدت و امنیت ملی می داند اما سید قطب و علامه طباطبایی ضمن پذیرش مرز های جغرافیایی تاکید بر مرز اعتقادی- مرز حقیقی- دارند. موارد اشتراک و افتراق سه اندیشمند بیانگر مبانی خاص آنها است؛ مبنا و ماهیت بلد طیب علامه، تفسیری -قرانی که نقطه تعالی آن جامعه مهدوی است. مبنا و ماهیت بلد طیب سید قطب، تدافعی-احیایی (تفکر دینی) است. مبنا و ماهیت بلد طیب ابن خلدون، اجتماعی- تجربی - علمی است.حکومت مورد نظرعلامه طباطبایی با شاخصه‌ها و ویژگی‌های خاص خود، به دلیل انطباق با قران کریم، روایات معصومین، سیره عملی معصومین، سیره جمیع انبیا و نیز به دلیل هماهنگی و همسویی درعرصه عمل و نظر مورد تایید دین است و به عنوان دیدگاه برتر معرفی می شود.

بحث منابع معرفت‌شناسی از مباحث بنیادین مکاتب، ادیان و مذاهب به شمار می‌رود. در اندیشۀ اسلامی هر مسلمانی باید آموزه‌ها و تعالیم اساسیِ دین را فرا بگیرد و با منابع اصیل و بنیادین آن‌ها که «معرفت‌شناسی» و «معرفت ‌دینی» را برای انسان به وجود می‌آورند، آشنا شود. بررسی دیدگاه‌های متفکران اِخوان در این مسئله به‌عنوان شخصیت‌هایی تأثیرگذار در جهان اسلام مهم و ضروری می‌نماید. هدف از پژوهش حاضر، بررسی این پرسش است که منابع معرفت‌شناسی از منظر سید قطب و محمد قطب چیست؟ یافته‌های پژوهش که با روش تحلیلی-توصیفی سامان یافته، نشان می‌دهد که از منظر سید قطب و محمد قطب منابع معرفت‌ عبارتند از: فطرت، حس، عقل، نقل و شهود که هرکدام دارای اعتبار و ارزش در حوزه‌های خاص هستند؛ هرچند آن‌ها نگاه دوگانه‌ای به عقل به‌عنوان منبع معرفت‌شناسی دارند و منبع «وحیانی و نقل» را که مبتنی بر کتاب(قرآن) می‌باشد را یقینی‌ترین نوع منبع معرفت‌شناسی می‌دانند. از نظر آنها، اما منبع وحی و نقل از منابعی هستند که عقل نیز آن را تأیید می‌کند و می‌پذیرد.

جاهلیت اصطلاحی قرآنی است و بیانگر ویژگی های رفتاری، اخلاقی و اعتقادی مردم حجاز در دوره تاریخی پیش از اسلام می باشد. سید قطب پس از تقسیم جاهلیت به قدیم و مدرن و تفکیک جوامع به جاهلی و اسلامی، در تبیین اصطلاح جاهلیت، جهل و کفر را مقابل یکدیگر قرار می دهد و در نتیجه جامعه جاهلی را جامعه ای کافر می داند. اما از نظر علامه طباطبایی کفر و ایمان دارای درجات و مراتب اند و هر جهلی کفر نیست از نظر ایشان طبق آیات قرآن کریم کفر و بت پرستی یکی از آثار و نتایج جهل است نه عین آن. بر این اساس کافر دانستن جامعه جاهلی و باورمندی به تکفیر آنان مورد قبول علامه طباطبایی نیست. نظریه مختار این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته است مؤید نظریه علامه طباطبایی است. از نظر مقاله پیش رو خطای سید قطب در خلط معنایی بین قانون و حاکمیت در آیه «أ فحکم الجاهلیه یبغون» است.

سید قطب به ‌عنوان ادیب معاصر و مفسّر قرآن کریم با نگاه متفاوتی به تفسیر ادبی قرآن کریم روی آورده و به ابعاد جدیدی از زیبایی‌های بیانی این کتاب ارزشمند پرداخته است. اما با توجه به تفکرات اسلام‌­شناسانه سیدقطب و شهرت افکار اصلاحی او در مصر، نظرات تفسیری و ادبی او مورد غفلت واقع شده است. از این رو ضرورت داشت تحقیقی جامع در مورد نوع نگاه زیبایی‌­شناسی او به قرآن کریم با تکیه برگرایش­‌های تفسیری و ادبی ایشان که زیربنای نگاه متفاوت اوست، صورت بگیرد. براین اساس تحقیق پیش رو با روش تحلیلی به این نتیجه می‌رسد که گرایش‌­های تفسیری ایشان در قالب تفسیری ادبی و اجتماعی قرار گرفته که البته در بعد ادبی، ایشان به عنوان محور کار ادبی خود به شکل هنری و زیبایی­‌شناسی به تحلیل قرآن کریم می‌پردازد. اصول کلی او در این زمینه نگاه کلی و فراگیر، عملی و کاربردی و بدون دخالت پیش‌­فرض‌­های عقلی و علمی در فهم قرآن کریم، اهتمام به زیبایی‌­شناسی قرآن کریم برای اهداف تربیتی، تفکیک کاربرد سوره‌­های مکی و مدنی و عدم تمرکز بر آیات الاحکام است. البته این گرایش‌­ها مبتنی بر اصول ادبی ایشان است که تحت عنوان جامع‌­نگری به عناصر ادبی، نگاه به القاء تجربه­ی عاطفی به عنوان قوام کار ادبی، عدم کفایت دلالت معنویه­‌ی الفاظ در اجرای ادبی، تأثیرگذاری متن ادبی بر محیط و اتخاذ منهجی تلفیقی از هنر، تاریخ و روان­شناسی در ارزیابی ادبی است.

جاهلیت از مفاهیم اصیل و منصوص قرآنی و روایی می‌باشد، که در باب گستره معنایی و تطبیق آن بر مصادیق، تفاسیر مختلفی ارائه شده است. این مفهوم یکی از کلیدواژه‌های پرتکرار در آثار افرادی مانند محمد بن عبدالوهاب و سید ‌قطب می‌باشد. بررسی تطبیقی دیدگاه محمد بن عبدالوهاب و سید ‌قطب درباره مفهوم جاهلیت و آثارش این نتیجه را به دست می دهد که اشتراکات ظاهری و اختلافات معنوی مهمی میان این دو دیدگاه وجود دارد. محمد بن عبدالوهاب و سید قطب، مفهوم جاهلیت را اعم و اسع از اعمال کفری و غیرکفری می‌دانند و جاهلیت در سه حوزه عقیده، قول و عمل تبلور می‌یابد؛ اما به­لحاظ تفسیر و تطبیق آن بر مصادیق خارجی، اختلافات اساسی با یکدیگر دارند؛ محمد بن عبدالوهاب با برداشتی که از مفهوم عبادت دارد، جاهلیت را بر اعمال صحیحی مانند توسل، استغاثة، استشفاع و تبرک به قبور بار کرده و با شرکی و بدعی قلمداد کردن آنها، مسلمانان را متهم به جاهلیت، شرک و ابتداع کرده است. او حتی شرک مسلمانان اهل استغاثه و استشفاع به ارواح اولیاء الهی را از شرک مشرکین عصر رسالت شدیدتر خوانده است؛ در مقابل، سید قطب نه­تنها متذکر بروز جاهلیت در این موارد نشده، بلکه بروز و ظهور آن را در مواردی مانند حکم "بغیر ما انزل­الله،" پذیرش حاکمیت طواغیت و حکومت­های سکولار و غیره می‌داند که سایر مسلمین نیز، معتقد به بروز و ظهور جاهلیت در آن حوزه‌ها می‌باشند. خلاصه اینکه در منظومه فکری محمد بن عبدالوهاب، اموری ذیل جاهلیت قرار گرفته‌اند که جزء مسائل مسلّم شریعت اسلام هستند؛ اما سید قطب، نه­تنها یک مسئله جزئی اسلامی را، ذیل جاهلیت وارد نکرده است، بلکه اموری را که او جاهلی خوانده است، از نگاه هر اندیشمند مسلمانی، امور جاهلی هستند

مسئله نسخ همواره از مسائل کهن و بحث‌برانگیز تفسیر و علوم قرآن بوده است. در اصطلاح قدما و به‌ویژه در روایات در تعریفی عام، این اصطلاح بر هرگونه تغییر در حکم سابق اطلاق می‌شد؛ اما در اصطلاح متأخران، این مفهوم با دچار‌شدن به تحوّل از مفهومی برخوردار شد که به نظر می‌رسد زمینه طرح شبهه‌هایی دربارۀ قرآن را بیشتر فراهم کرد. بر همین اساس آیت‌الله معرفت، با هشدار دربارۀ نوع طرح این مسئله که همواره دستاویزی برای حمله به قرآن بوده است، در کتاب التمهید نسخ بیست آیه را تایید کرد؛ اما پس از تجدیدنظر و طرح نظریه نسخ مشروط و تمهیدی، در سال‌های پایانی حیات خویش به طور کلی منکر وقوع نسخ تشریعی در قرآن کریم شد؛ حتی وقوع نسخ در آیه «نجوا» را انکار کرد. این نظریه و نوع تبیین ایشان از آیه، برگرفته از نگاه سید قطب است که صحنه آیه را تصویرپردازی قرآن برای انتقال یک پیام تربیتی به جامعه هدف می‌داند و معتقد است پیام آیه، ارتباطی به بحث احکام ندارد تا رفع حکم سابق به ‌وسیله تشریع لاحق دانسته شود و مصداق نسخ تشریعی باشد. در این نوشتار به تبیین این نوع نگاه در بیان آیت‌الله معرفت و سید قطب می‌پردازیم و دیدگاه نهایی ایشان بر اساس نظریه تصویرآفرینیِ تربیتی سید قطب در آیات شریفه را بررسی می‌نماییم.