جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سعادت و شقاوت از آغاز پیدایش بشر، موضوع اساسی و دغدغه اصلی او بوده است. از نظر آیت­الله مجتبی قزوینی، بحث سعادت و شقاوت چنان‌که در فلسفه و عرفان مطرح شده، مخالف معارف قرآنی است. این درحالی است که فلاسفه‌ای همچون ملاصدرا که در پی سازگار کردن قرآن، برهان و عرفان‌اند، چنین نظری ندارند. این نوشتار درآمدی است بر بررسی دیدگاه فلاسفه در این زمینه و تجمیع نظر آیت‌الله مجتبی قزوینی و ملاصدرا، و گام برداشتن در مسیر ایجاد هماهنگی میان فلسفه اسلامی با معارف قرآنی. ارزیابی سخنان این دو اندیشمند در این حوزه نشان می‌دهد که به‌طور کلی آیت‌الله قزوینی دلایل کافی و قانع‌کننده‌ای در مخالفت با فلسفه ارائه نداده و نظر او درمورد جبرانگار بودن فلاسفه ازجمله ملاصدرا درست نیست. استاد قزوینی سعادت و شقاوت را امری اختیاری می‌داند، اما به طبیعت ثانویِ شقاوت و تغییرناپذیری آن قائل است. از دیدگاه او، سعادت و شقاوت در فلسفه امری جبری و تخلف‌ناپذیر است، اما ملاصدرا عوامل ارادی سعادت را به‌صراحت برشمرده و موانع دست‌ساز بشر بر سر راه سعادت را گوشزد کرده است.

یکی از راه‌ها و ابزارهای دستیابی به نقش یک نظریه در فهم دین و اهمیت فلسفه وتعقل در آن، بررسی نظریات مخالفان آن است، اندیشه شیخ مجتبی قزوینی پیرامون معاد جسمانی یکی از این نظریه‌هاست، که تفکیکی میان سه روش معرفتی: فلسفی، عرفانی و روش قرآن وسنت است، در این اندیشه،‌ معارف الهی از بشری جدا شده و به نفی دو علم معرفتی فلسفه و عرفان بعنوان علوم مطرح بشری کمر همت بسته شده است. و از آنجایی که فلسفه نقش مادر علوم را دارد و بیان گر حقایق هستی است، نقد و نفی جدی آن از جانب تفکیک گرایان، بویژه در عرصه ی تبیین مسائل ماورائی و غیرمادی همچون معاد جسمانی، انگیزه و اشتیاق ایجاد کرد تا به نقد و بررسی مسأله ی معاد در کتاب «بیان الفرقان» تألیف مرحوم شیخ مجتبی قزوینی خراسانی پرداخته شود. نتایج تحقیق که به روش توصیفی تحلیلی انجام شده نشان می دهد که مبانی نظری‌ شیخ مجتبی قزوینی وجود و تحقق معاد جسمانی را که برگرفته از آیات قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام است. ضروری می‌داند و قائل به بازگشت انسانها با همین جسم عنصری مادی ، در قیامت است و باید گفت ایشان حجت باطنی یعنی عقل را که امر معصومین علیهم السلام است را نادیده انگاشته و دچار «مغالطه انگیزه و انگیخته» شده و به جای اینکه به بررسی ادله یک مدعا بپردازد به تعلقات و انگیزه های احتمالی مدعی توجه نموده است.

يکي از مسائل مهم و چالش‌برانگيز نفس‌شناسي، مسئله تجرد و عدم تجرد نفس است. در عصر حاضر و در ميان دين‌پژوهان اسلامي، ديدگاه رايج تجرد نفس است که از سوي فلاسفه و متکلمان عقل‌محور (کلام فلسفي) ارائه شده است. در مقابل، برخي از متکلمان نقل‌محور و پيروان نگره‌ «تفکيک» از جسمانيت و عدم تجرد نفس دفاع مي‌کنند. تفکيکيان براي اين مدعاي خود از ادله گوناگوني بهره گرفته‌اند که در اين مقاله، ادله نقلي آنان تبيين، تحليل و بررسي شده است. نگارنده با روش «مطالعه کتابخانه‌اي» و با فحص در کتاب‌هاي اصلي و مرجع تفکيکيان و به‌ويژه آثار شيخ مجتبي ‌‌قزويني به اين ادله دست يافته و آنها را در پنج عنوانِ «تعريف نفس به جسم»، «منشأ آفرينش انسان»، «حدوث انسان»، «مغايرت نفس با علم و عقل» و «ذکر آثار مادي نفس» تحليل کرده است. سپس با تحليل توصيفي اين ادله را نقد و بررسی نموده و نشان داده است که اين ادله، توان اثبات جسمانيت نفس را ندارند.

یکی از مسائل مهم نفس‌شناسی، مسئله تجرّد یا عدم تجرّد نفس است. حکما و متکلمان عقلی از دیدگاه تجرّد و متکلّمان نقلی و پیروان نگره‌ تفکیک از دیدگاه جسمانیت نفس دفاع می‌کنند. تفکیکیان با ارائه نظریه «جسمانیت نفس با رهیافت جسم لطیف» پرداختند. آنان برای اثبات دیدگاه خود از ادله عقلی مختلفی بهره برده‌اند. در این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و با مطالعه آثار تفکیکیان، به این ادله می‌توان دست یافت و پس از تحلیل این ادله، آن‌ها را در دو دسته «ادله اثباتی» با اقسام «مغایرت نفس با علم و عقل»، «ارتباط با ارواح گذشتگان» و «اختلاف آثار نفس و مجردات» و «ادله سلبی» با اقسام «ادراک کلیات و بسائط توسط نفس»، «علم حضوری نفس به خودش»، «عدم ادراک نفس در پاره‌ای اوقات» و «عدم نیاز نفس بر ابزار مادّی» تحلیل کرد. با تأمل در این ادله، به دست می‌آید که آن‌ها فاقد قوّت کافی برای اثبات مدعای تفکیکیان بوده و انتقادات متعددی بر هر یک از این ادله قابل طرح است.

نگره‌تفکیک دارای مبانی، اصول و قواعد مختلفی است که با تکیه بر آنها به تبیین آراء و دیدگاه‌های خود می‌پردازد. در این نوشتار تلاش شده تا مبانی این نگره تبیین و مورد ارزیابی قرار گیرند. هدف از انجام این تحقیق، نشان دادن ضعف و سستی مبانی این نگره است. ضعف مبانی یک نگره، منشأ تردید در اصل اعتبار آن نگره می‌شود. نگارنده با تحقیق کتابخانه‌ای در آثار تفکیکیان به ویژه آقا‌‌مجتبی‌قزوینی، مبانی آنان را اصطیاد و در قالب مبانی «معرفت‌شناختی و روش‌شناختی» و «هستی‌شناختی» تحلیل کرده است. نویسنده پس از تبیین این مبانی، به ارزیابی انتقادی آنان می‌پردازد. از آنجا که از سویی یکی از شرایط اساسی برای اطلاق «مکتب» بر یک رویکرد و نگرش، وجود مبانی صحیح و متقن است و از دیگر سو تفکیک فاقد این شرط است؛ باید گفت تفکیک یک نگرش و نگره فکری و نه یک مکتب است و اطلاق مکتب به آن مَجاز می‌باشد.

مکتب خراسان با نگرشی متمایل به فلسفه‌گریزی و اعتقاد به جدایی حوزه‌های وحی، عقل و عرفان از یکدیگر و همچنین اهتمام بر ظواهر متون دینی، نگاهی متفاوت به نفس و بقای آن دارد. بنظر حامیان این مکتب، نفس جسمي لطیف است که تنها بواسطۀ عوارض با بدن متفاوت است و کمالاتی مانند علم و عقل که حقایقی نوری، مجرد، واحد و خارج از نفس هستند را تنها به افاضة حق‌تعالی دریافت میکند. انسان نه تنها در مبدأ خلقت بلکه تا انتهای آنچه بدان واصل میگردد، همواره جسمانی بوده و خواهد بود. در مکتب خراسان، نفس‌شناسی مقدمه¬یی ضروری برای اثبات بقای نفس است، بگونه‌یی که جاودانگی فرع بر شناخت حقیقت نفس¬ شمرده میشود. نفس که در زندگی دنیا، در کنار بدن زیست میکند، در برزخ، بدون نیاز به بدن و بطور مستقل و با هیئتی شبیه بدن، باقی مانده و به حیات خویش ادامه میدهد، اما در عالم آخرت به بدن دنیوی برگردانده ¬شده و در کنار آن متنعم یا معذب میگردد. این دیدگاه با اشکالاتی روبروست؛ از جمله 1) لازمۀ جسم‌انگاری نفس اینست که معاد روحانی و معاد جسمانی، دو اسم برای یک مسمی باشند، 2) دیدگاه این مکتب، در برخی موارد، انسجام و سازگاری درونی نداشته و در آن پراکندگی آراء دیده میشود و 3) برخی مفاهیم و مسائل مربوطه بدرستی تبیین نشده‌اند. در پژوهش حاضر، با روش تحلیلی‌ ـ کتابخانه¬‌يي، دیدگاه سه تن از شخصیتهای برجستۀ این مکتب دربارۀ حقیقت نفس و بقای آن، تبیین و ارزیابی شده است.

نظریه تفکیک یا نظریه معارفی خراسان، اندیشه‌ای است که برای نخستین بار توسط میرزا مهدی اصفهانی در مشهد تأسیس گردید. این نظریه بر خالص‌سازی معارف دینی و جدایی آن از اندیشه‌های فلسفی و عرفانی پایه‌گذاری شده است. از جمله مفسران سرشناس تفکیک‌گرایان شیخ مجتبی قزوینی است. وی در تفسیر بیان‌الفرقان خویش به رد نظریات فلاسفه، عرفا و مادی‌گرایان پرداخته است؛ حال آنکه مبانی و نظریاتش حاکی از ماده‌انگاری ایشان است. پژوهش حاضر به بررسی معاد از دیدگاه شیخ مجتبی قزوینی در کتاب مذکور پرداخته و سپس با استناد به نظریات فلاسفه، متکلمان و مفسران برجسته‌ای چون علامه طباطبایی، ملاصدرا و...، نظریات ایشان را مورد نقد و ارزیابی قرار داده است. نتایح حاصل از نقد و بررسی نظریات تفکیک‌گرایانی چون شیخ مجتبی قزوینی حاکی از آن است که، نفس، روح، معاد روحانی و عالم آخرت جسمانی است، و منظور از جسم در معاد جسمانی، جسم عنصری است؛ همچنین به همسانی احکام عالم آخرت با عالم جسمانی دنیا قائل هستند. لذا، از آن‌جا که تفکر تفکیک‌گرایان رو به افزایش است، پژوهش حاضر گام مؤثری در جهت نقد و نفی این گرایش انحرافی است.

کتاب حاضر حاوی شرح زندگانی آیت‌الله حاج شیخ مجتبی قزوینی است. شیخ مجتبی قزوینی (1279- 1345) یکی از دانشمندان و اساتید برجسته و تأثیرگذار حوزه علمیه مشهد در قرن حاضر است. در این اثر، ابتدازندگی‌نامه آیت‌الله قزوینی آورده شده است. تولد، خاندان، تحصیلات، هجرت به مشهد، تدریس، اجازات علمی، ویژگی‌های علمی و تعلیمی و تألیفات آیت‌الله قزوینی در این بخش به طور مفصل بررسی شده است. سپس زندگی‌نامه 12 نفر از اساتید ایشان عنوان شده است. در ادامه زندگی‌نامه 92 نفر از شاگردان ایشان بیان شده است.