جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیرامتنیت، به عنوان شاخه‌ای از نظریۀ جامع‌‌تر ترامتنیت متفکر فرانسوی ژرار ژنت، رویکردی معاصر در بررسی تأثیر یک متن بر پیرامون خود و به‌ویژه مخاطبان خود است که از ابتدا برای بررسی متن در معنای کتاب طرح شد. این نظریه امکانی ایجاد می‌کند تا به فضای پیرامون یک اثر و تأثیر دوجانبۀ متن و پیرامونش بپردازیم. وجود آیات مقدس قرآن کریم در آثار گوناگون تولیدشده در سراسر عالم اسلام، از اولین عوامل متمایزکنندۀ‌ «هنر اسلامی» از هنرهای پیش از خود است. نسخه‌های خطی قرآن منعکس‌کنندۀ‌ سطح وسیعی از اطلاعات دربارۀ هنر و فرهنگ و تمدن دوران خود است. آرایه‌های قرآنی که پیرامون این مهم‌ترین متن تاریخی و معجزۀ پیامبر اکرم (ص) قرار گرفته، در گذر زمان، تغییر و تحولات وسیعی یافته‌ است. این پژوهش با پرسش از تحول آرایه‌ها و گونه‌های آن و تأثیر متقابل متن و آرایه‌ها بر یکدیگر از منظر پیرامتنی و با روش توصیفی‌تحلیلی، آن‌ها را با رویکردی تاریخی در چهارچوب ایران فرهنگی بررسی کرده ‌است. نتایج حاصله نشان‌دهندۀ این است که آرایه‌ها به مثابۀ پیرامتن، یک شبکۀ ارتباطی جهت دعوت به خوانده شدن میان کلام خدا و خوانندگانش برقرار می‌سازد. همچنین دستور زبان آن‌ها را به مثابۀ یک رسانه بررسی می‌کند؛ قراردادهای کاربردی، نمادین و تزیینی حاضر در این شبکۀ ارتباطی را دسته‌بندی می‌نماید و تحول آن‌ها را نشان می‌دهد.

در هر روایت داستانی، روایت‌گری یکی از جنبه‌ی اساسی و اولیه‌ی آن است که بازنمایی اشیا، مکان‌ها و جنبه‌های ایستای داستان و شخصیت‌ها از ‌طریق آن صورت می‌گیرد. از مولفه های مطـرح در روایـت‌گری، مسـأله‌ی زمـان است که مورد توجه روایت‌شناسان مختلف قرار گرفته است. ژرار ژنت ساختارگرای فرانسوی از نظریه‌پردازان برجسته در این زمینه می باشد؛ ایشان علاوه بر (وجه و آوا) زمان و زمان پریشی هایِ روایت را یکی ‌از مهم‌ترین مؤلفه‌های روایتِ داستان درجهت انتقال سریع و بهتر پیام دانسته است. با توجه به اهمیت این موضوع در روایت‌گری های قرآن کریم، پژوهش مذکور سعی کرده ضمن اشاره به نظریه‌ی روایی ژنت، با روش توصیفی – تحلیلی، زمانِ روایی داستان موسی (ع)،که از برجسته‌ترین داستان‌های قرآنی است، را مورد بررسی قرار دهد. نتیجه این بررسی مشخص می کند که در این داستان، هر چند کما بیش از تمامی شگردهای زمان پریشی، اعم ازترتیب، تداوم و بسامد استفاده گشته است، اما وجه غالب در زمان پریشی ها، با گذشته نگری درون داستانی، در بسامد با نوع مکرر و در تداوم هم بیشتر با حالت حذف یا خلاصه بوده است.

از زمان ابداع واژه بینامتنیت توسط ژولیا کریستوا تا کنون، این مفهوم دستخوش تغییرات گوناگونی شده است؛ برخی به اشتباه آن را در امتداد نقد منبع دانسته و برخی چون ژرار ژنت در گسترش و تکمیل معنای آن کوشیده­اند. در سالهای اخیر رهیافت بینامتنی بیش از پیش به حیطه تفسیر قرآن کریم ورود پیدا کرده است. از جمله افراد شاخص در این زمینه گابریل رینولدز است که به دنبال یافتن راهی برای فهم بهتر قرآن، استفاده از زیرمتن بایبلی را پیشنهاد داده است. این پژوهش با استفاده از شیوه توصیفی-تحلیلی، نخست به شرح و تبیین انواع بینامتنیت و کاربرد آن در تفسیر قرآن پرداخته و سپس به طور خاص نظریه گابریل رینولدز را در خصوص ارتباط بینامتنی قرآن و بایبل تشریح خواهد نمود. نتایج حاصله نشان می­دهد بر خلاف تصور برخی رینولدز به دنبال اثبات اقتباس قرآن از متون مقدس نیست و نوع رویکرد و نحوه استفاده او از بایبل در راستای فهم قرآن، منطبق با بینامتنیت ضمنی از دیدگاه ژنت است.

آموزه‌های حکیمانه امام علی(ع) همواره در ادبیات فارسی مورد استفادة شاعران و نویسندگان بوده‌است. عنصرالمعالی نیز با اتّکا به دانش گستردة خود از فرهنگ و تمدّن­ اقوام مختلف و آبشخورهای دینی، مجموعه­ای بسیار غنی از امثال و حکم، بویژه حکمت‌های علوی را به تناسب موضوعات و ابواب قابوس‌نامه، به زبانی ساده و جذّاب استفاده‌ کرده‌­است. همین تنوّع فکری، فرهنگی و ادبی به همراه صمیمیّت فروتنانة نویسندة کتاب، از دلایل اقبال اقشار و اقوام مختلف به این کتاب بوده‌‌است. اشتمال بر امثال و حکم و تمثیلات به عنوان بخشی از پیکرة زبانی، فرهنگی، تمدّنی و دانش دایره‌المعارفی مخاطب، ارزش ادبی بالا و کثرت مخاطبان را برای کتاب قابوس‌نامه درپی‌داشته‌است. این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی به مطالعة قابوس‌نامه در پرتو آموزه‌های تربیتی امام علی(ع) و نظریّة ژرار ژنت پرداخته، به این نتیجه رسیده‌است که کاربستِ آموزه های جهانشمول آن حضرت به دلیل حیثیّت والای فرمی و محتوایی، جنبة اقناعی و ترغیبی بالایی را برای قابوس‌نامه به ارمغان آورده‌‌است. بسامد بالای موضوعاتی چون عدالت، سیاست، اقتصاد، برنامه­ریزی، رعایت ارزش‌ها و حقوق انسانی نشانگر تأثیر ابعاد گستردة آموزه­های آن حضرت در تکوین دیدگاه ادبی-تعلیمی عنصرالمعالی به طریق بینامتنیّت است. جامعیّت موضوعی، مضمونی و تربیتی قابوس­نامه نیز متأثّر از جامعیّت آموزه­های­ امام علی(ع) است.

قابوسنامه از آثار برجستة ادب تعلیمیِ فارسی است که به دلیل جذّابیّت فرمی و تنوّع محتوایی از گرانیگاه‌های متون ادب فارسی به‌ شمار ‌می‌رود. این کتاب از لحاظ اخذ، ترشیح و انتقال آموزه‌های اعتقادی، اجتماعی و تربیتی، نقشِ بینامتنیِ انکارناپذیری در تطوّر کهکشانِ متنی زبان و ادب فارسی داشته‌ است. از مواریث ارزشمندی که از طریقِ قابوسنامه به آثار مهمّ فارسی بعد از وی رسیده، اقوالِ حکیمانه و پندهای تربیتی بزرگان تصوّف اسلامی ـ ایرانی است. تحلیل بینامتنیّت قابوسنامه با اقوال صوفیّه، می‌تواند علاوه بر تبیین سهمِ عرفان و تصوّف در نظامِ تربیتیِ عنصرالمعالی، ما را با میزان و نحوة کارکرد بینامتنی قابوسنامه و آبشخورهای فکری آن آشنا و در فهم بهتر این کتاب و متون مرتبط با آن یاری ‌کند. پژوهش حاضر به شیوة توصیفی ـ تحلیلی انجام شده، به نتایجی از این قبیل رسیده‌ است که بسامد بالایِ بینامتنیّت ضمنی و صریح از حیثیّت والایِ ادبی و زیبایی‌شناختی قابوسنامه حکایت‌ می‌کند. همچنین وفورِ موضوعات تعلیمیِ اجتماعی و اعتقادی، و لزومِ ادب گفتاری و رفتاری نشان اهمیّت روابط و تعاملات اجتماعی در دیدگاه عنصرالمعالی و چهارچوبِ فکریِ تصوّف است. توجّه به اقوال و افعال مشایخ طراز اول عرفان اسلامی نیز حاکی از اعتقاد استوار عنصرالمعالی به اخذ آموزه‌های تعلیمی از سرچشمه‌های اصلی این نهضت است.

بررسی روابط بینامتنی یکی از تأثیرگذارترین و کاربردی­ترین مقوله­های نقد ادبی به حساب می­آید. از میان نظریه­پردازان بینامتنیت، ژرار ژنت و نظریه­ی او بیش از سایرین مورد توجّه قرار گرفته است. بینامتنیت ژنت یکـی از اقسـام نظریه­ی ترامتنیت اوست. از نظر ژنت در صورت وجود عناصر مشترک میان دو متن، رابطه­ی هم­حضوری میان آن­ها برقرار می­شود. پس از ظهور اسلام، قرآن به عنوان یک زیرمتن از نظرگاه­های مختلف زیبایی­شناسی صوری و معنایی، مرجع و منبع بسیاری از شاعران بوده است. یکی از این شاعران فیض کاشانی عالم بزرگ شیعی در قرن یازدهم است. اصلی­ترین زیرمتن­ تشکیل­دهند­ه­ی اندیشه­ی او در غزلیاتش قرآن کریم است. بی­تردید در شرح و تفسیر صوری و معنایی غزلیات فیض بررسی روابط بینامتنی قرآن و شعر او موجب شناخت بهتری از شعر او می­شود. این پژوهش به شیوه­ی توصیفی-تحلیلی و بر اساس روش کتابخانه­ای انجام گرفته است. هدف این جستار، بررسی مناسبات بینامتنی قرآن و غزلیات فیض کاشانی است. برای این منظور از میان نظریه­های مختلف بینامتنیت با انتخاب روش خاص بینامتنیت ژرار ژنت به بررسی بینامتنیت قرآنی غزلیات فیض پرداخته می­شود. برآیند این پژوهش نشان می­دهد که فیض به عنوان یک عالِم و مفسّر قرآنی از میان روابط سه­گانه­ی بینامتنی ژنت(صریح،غیرصریح و ضمنی) در سرتاسر اشعارش به وفور و با تشخّص­بخشی و خلق مضامین شعری متفاوت به شیوه­های صریح(به­خصوص در حوزه­ی واژگان)و ضمنی(به­ویژه در حوزه­ی مضامین) از قرآن بهره گرفته است.

روایت زمان، یکی از مباحث مهم در علم روایت ­شناسی است. ژرار ژنت بزرگترین نظریه­پرداز مبحث زمان در روایت، جامع­ترین بحث را در این خصوص مطرح کرده است. وی مسیر گردش داستان از زمان تقویمی به زمان روایی را در سه مقوله «نظم»، «تداوم» و «بسامد» بررسی کرده است. پژوهش حاضر درصدد است تا به شیوه توصیفی ـ تحلیلی مؤلفه­های زمان روایی را در داستان زکریا (ع) در قرآن بررسی کند و چگونگی کاربرد عنصر زمان در این داستان را تبیین نماید. نتایج پژوهش نشان می­دهد که در مؤلفه نظم، پیشواززمانی و بازگشت­زمانی در داستان زکریا (ع) بسیار به ­کار رفته­اند؛ اما پیشواززمانی نسبت به بازگشت­زمانی، بیشترین میزان را به خود اختصاص داده است و در درجه اول قرار دارد. در مؤلفه تداوم نیز، گفتگو، خلاصه و حذف در داستان نمود بیشتری دارد و بسامد غالب در داستان، از نوع مکرّر است.

ژرار ژنت از محققان برجستة عرصة بینامتنیت، هر متن را با متون پیش از خود مرتبط دانسته و در نظریة بیش‌متنیت، رابطة هر بیش‌متن را با پیش‌متن خود مطرح کرده­است. از آنجا که در طول ادوار عرفانی، بحث عارفان هم‌مشرب با دیدگاه‌های مشابه قابل­توجه بوده­است و ساختار تذکره‌های عرفانی همچون صفوة­الصفا و اسرارالتوحید نیز بر مبنای کرامات، اندیشه‌ها و گفتار عارفان خاصی تدوین شده­است؛ این پژوهش با هدف روشنگری زوایای عرفانی قرن هشتم، برآن است که کرامات و آرا و اندیشه‌های شیخ صفی‌الدین اردبیلی را با دیدگاه‌ها و کرامات عارفانی هم‌چون ابوسعید ابوالخیر از منظر نظریة ژنت بسنجد. چنان‌که این پژوهش جهت‌گیری بینامتنی صفوة­الصفا را در استقبال از اندیشه‌های ابوسعید ابوالخیر هویدا می‌کند؛ تشابه مضامین صفوةالصفا با اسرارالتوحید از حیث کراماتی همچون طی‌الارض، فراست، مسائل مربوط به مرگ، نجات مردم و همانند آن‌ها و همچنین مفاهیم اخلاقی و تربیتی متصوفه، نظیر تربیت نفس، رفع حجاب و مسائل دیگر، رابطة بینامتنی بین این دو اثر را تأییدمی‌کند.

نقش مهمّ ژرار ژنت، ساختارگرای فرانسوی، در تکوین نظریّه زمان روایی به عنوان یکی از مهم ترین مؤلّفه های پیشبرد روایت داستانی، بسیار قابل توجّه است. اما سوالی که این جا مطرح است این است که زمان داستان یوسف نبی از چه کارکردهایی برخوردار است؟ و چگونه تحلیل زمانمندی این روایت به فهم ژانرهای روایی کمک می‌کند؟ نویسنده ازچه تکنیک های زمان روایی بهره برده است؟. ژنت نظریّه زمان در روایت خود را در پنج محور «نظم»، «تداوم»، «بسامد»، «وجه» و «لحن» مطرح می‌کند. این پژوهش که به روش توصیف و تحلیل مؤلفه های روایی صورت گرفته، نشان می دهد نویسنده برای بنای پیرنگ مورد نظر خود، توالی خطّی زمان را به هم می زند و با شکست زمان کنونی در صدد تغییر زمان تقویمی، به زمان روایت برمی آید و به کمک «پس نگری و پیش نگری» گره ها و شکاف­های داستان اصلی را برطرف می­کند. نویسنده در برخی موارد برای انتقال سریع پیام خود از شتاب مثبت «تلخیص» بهره می­برد و البته گاه نیز از شتاب «ثابت» استفاده می­کند. وجه غالب روایتِ داستان مبتنی بر بسامد «مفرد» است؛ ولی چون داستانی قرآنی است، از ویژگی بارز آخر هر روایت، بهره گیری از بسامد «مکرر» برای تثبیت پیام روایت در ذهن خواننده است. در مورد تکنیک وجه، زاویه دید داستان، دانای کل می­باشد او بر تمام رخدادها و افکار شخصیت ها مسلط است.

بینامنیت دانشی است که روابط بین متون را مورد بررسی قرار می‌دهد. طبق این نظریه هر متن به نحوی در ارتباط با متون پیش نگاشته می‌باشد. ژرار ژنت از تاثیر گذارترین پژوهشگران متأخر در عرصة بینامتنیت است. کاربست نظریه بینامتنیت تحلیلیِ او در مطالعات دینی، می تواند روشنگر پیوند قرآن و عترت باشد. در زیارات مأثوره، توسط معصومین و به صورت آگاهانه بازتاب‌هایی از قرآن، برای تبیین کلام وحی صورت پذیرفته است؛ لکن نگرش تبیینی به زیارات به جهت فهم قرآن تا حدودی مغفول مانده است. پژوهه فرا رو با روش توصیفی-تحلیلی با مبنا قرار دادن زیارات در تبیین قرآن، دریچه‌ای نو به فهم آیات قرآن می‌گشاید. در این پژوهه نکاتی تبیینی از زیارات در چارچوب بینامتنیت ژنتی با دو الگوی صریح و ضمنی استخراج گشته است که به چهار گونه‌ی ترسیم فضای نزول، ایضاح مفهومی، بیان مصداق و بیان لایه های معنایی به تبیین آیات قرآن می‌پردازند.