جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در جهان معاصر، مواجهه با متون مقدس، به ویژه قرآن کریم، با چالش‌های معناشناختی نوینی روبرو شده است. از یکسو، پیشرفت‌های علمی و فلسفی و تنوع فرهنگی، پرسش‌های تازه‌ای درباره چگونگی معنازایی مفاهیم دینی در زندگی مدرن ایجاد کرده است. از سوی دیگر، تفاسیر سنتی و کلاسیک قرآن، با همه غنای تاریخی و روایی خود، عمدتاً بر «جهان پشت متن» متمرکز بوده‌اند؛ یعنی بر قصد مؤلف (الهی)، بستر تاریخی نزول و مخاطبان اولیه تکیه کرده‌اند. این رویکرد، اگرچه برای فهم زمینه‌ای آیات ضروری است، اما به تنهایی قادر به گشودن افق‌های معنایی جدید برای خواننده معاصر نیست و شکافی میان جهان سنت و دنیای مدرن پدید آورده است. مفاهیم اسکاتولوژیک (معادشناختی) قرآن کریم - از قبیل قیامت، بهشت، جهنم، حساب، میزان، صراط و علائم قیامت - به عنوان محوری‌ترین مبانی اعتقادی و اخلاقی اسلام، به طور خاص در معرض این چالش هستند. توصیفات نمادین، استعاری و غالباً حسی این مفاهیم در قرآن، برای انسان عقل‌باور امروز که در جست‌وجوی معنا و مسئولیت در زندگی کنونی است، نیازمند تأویلی نوین است. پرسش اصلی اینجاست که آیا این مفاهیم صرفاً اشاره به رویدادهایی مادی در آینده‌ای نامعلوم دارند، یا می‌توانند به مثابه «افق‌های معنایی» فهمیده شوند که زندگی دنیوی را تحت تأثیر قرار داده و به پرسش‌های وجودی انسان معاصر درباره مرگ، عدالت، مسئولیت و معنای زندگی پاسخی ژرف بدهند؟ مفهوم "جهان متن" ریکور و ظرفیت‌های آن اینجاست که رویکرد فلسفی "پل ریکور" و به ویژه مفهوم محوری "جهان متن" (World of the Text) می‌تواند چارچوبی نوین ارائه دهد. از نگاه ریکور در متون بشری، هنگامی که گفتار به متن مکتوب تبدیل می‌شود، از قصد مؤلف و بستر اولیه تولیدش جدا شده و استقلال معنایی می‌یابد. این متن دیگر تنها به گذشته و نیت مؤلف اشاره ندارد، بلکه "جهانی" از امکان‌های معنایی را پیش روی هر خواننده‌ای در هر زمان و مکان می‌گشاید. "جهان متن" در اندیشه ریکور دارای چند ویژگی بنیادین است: 1. استقلال معنایی: متن پس از تولید، از مؤلف و شرایط تولیدش مستقل می‌شود و ظرفیت تولید معانی جدید را پیدا می‌کند. 2. گشودگی به روی خواننده: متن جهانی پیش روی خواننده می‌گشاید که او را به مشارکت در تولید معنا دعوت می‌کند. 3. قابلیت تأویل پذیری: معنا در متن ثابت و محدود نیست، بلکه در فرایند دیالکتیکی "توضیح" (شرح عینی ساختار متن) و "فهم" (درک معنای متن در افق ذهنی خواننده) شکل می‌گیرد. 4. فرایند تخصیص: نقطه اوج فرایند تفسیر، هنگامی است که خواننده معنای متن را در زندگی خود "تخصیص" می‌دهد و آن را به امری شخصی و معنادار در وجود خود تبدیل می‌کند. مسئله اصلی پژوهش مسئله اساسی این است: با توجه به اینکه خداوند در متن قرآنی زبان بشری را برگزیده است و در قالب این رسانه بشری پیام الهی خود را برای هدایت انسان‌ها منتقل کرده است، آیا می‌توان از رویکرد ریکور در تحلیل معانی مفاهیم قرآنی بهره جست؟ آیا مفاهیم اسکاتولوژیک قرآن صرفاً اشاره به رویدادهایی مادی در آینده‌ای نامعلوم دارند، یا می‌توانند در پرتو "جهان متن" ریکور، به مثابه "افق‌های معنایی" فهمیده شوند که زندگی دنیوی را تحت تأثیر قرار داده و به پرسش‌های وجودی انسان معاصر درباره مرگ، عدالت، مسئولیت و معنای زندگی پاسخی ژرف بدهند؟ برای نمونه، آیا "صراط" تنها پلی فیزیکی بر فراز جهنم است، یا می‌توان آن را استعاره‌ای از "مسیر اخلاقی و وجودی" انسان در زندگی کنونی تفسیر کرد؟ آیا "میزان" صرفاً ترازویی برای سنجش اعمال در آخرت است، یا نمادی از "عدالت و تعادل" در تمامی شئون زندگی بشری؟ آیا "قیامت" تنها رویدادی آینده‌نگر است، یا "افق معنابخشی" که به زندگی کنونی عمق و جهت می‌بخشد؟ این پژوهش بر آن است که با کاربست چارچوب "جهان متن" ریکور، نشان دهد چگونه می‌توان مفاهیم اسکاتولوژیک قرآن را از محدوده توصیفات صرفاً اخروی و مادی فراتر برد و آنها را به عنوان دعوت‌هایی برای خودآگاهی، عدالت‌خواهی، مسئولیت‌پذیری اخلاقی و تحول وجودی در "اکنون" و "اینجای" زندگی انسان معاصر بازتعریف کرد. این بازخوانی نه تنها به غنای مطالعات قرآنی کمک می‌کند، بلکه پاسخی است به نیاز انسان مدرن برای یافتن معنایی ژرف در زندگی، در جهانی که به ظاهر هر روز بیش از پیش "افسون‌زدایی" می‌شود.

این پژوهش در صدد است تا یک همبستگی مثبت بین زبان نمادین-اسطوره ای و انسان شناسی فلسفی را در نتیجه تاملی که از خواندن آثار پل ریکور به دست می آید مطرح کند. همبستگی که در نتیجه آثار علمی مدرن نفی می شود. با تامل در دستاوردهای فلسفی پل ریکور در باب یکی از ظرفیت های زبان یعنی زبان نمادین-اسطوره ای با نگاه انسانشناسانه می توان دریافت که دوگانه مسئله و امکان در دل معمای فلسفی ریکور مطرح است. یکی مسئله اصطلاح زبان نمادین-اسطوره ای و دیگری امکان طرح آن در جهان مدرن علمی و نسبت آن با ماهیت انسان مدرن. طرح مسئله، برای ریکور از آن جا ناشی می شود که در چالش مدرنیته یعنی جهان مفهوم سازی های انتزاعی علمی، اصطلاح زبان نمادین-اسطوره ای به عنوان یک شیوه ارتباطی قابل فهم مستلزم حذف است و مدعا این است که مدرنیته از تبیین های ابتدایی فراتر رفته است و چنین زبانی غیرقابل فهم تصور می شود و انسان معاصر به نوعی با پیشینیان خود متفاوت است، به این معنا که دیگر نیازی به گفتمان اسطوره ای و نمادین ندارند. آنها در «عصر علمی» زندگی می کنند که می توان آن را با «عصر اسطوره ای» مقایسه کرد. بنابراین، انسان هایی که عمدتاً تحت تأثیر این دوره تاریخی علمی معاصر هستند، دیگر نمی‌توانند زبان منسوخ نماد را الگوی خود قراردهند .این در حالیست که برای ریکور مسئله زبان نمادین-اسطوره ای مسئله اسطوره است. صرف نظر از اشکال اسطوره ای زبان، می‌توان حقیقت چنین زبانی را از طریق ترجمه آن به شیوه‌ای از گفتمان قابل فهم حفظ کرد. این مسئله با ملاحظات زبان در ارتباط با انسان شناسی فلسفی بیشتر می شود. هر توجهی به زبان مستلزم دیدگاه مرتبط با ماهیت انسان است. در این پژوهش تلاش می شود تا به بررسی ارتباط امکان و مسئله زبان نمادین-اسطوره ای با ماهیت انسان مدرن در اندیشه فلسفی پل ریکور پرداخته شود و در تقابل آن، از آنجا که رودولف بولتمن را می توان نمونه ای اصلی از متفکران غربی مدرن به عنوان نظریه پرداز اسطوره نامید که آثارش را می توان نمونه اولیه تلقی های هرمنوتیک اسطوره در این مسئله فهمید، اندیشه وی نیز برای طرح بحث در این تامل انتخاب شده است. زیرا او نوعی تفکر در مورد اسطوره و مدرنیته را حفظ می‌کند که فراتر از او به شارحان جدیدتر گسترش می‌یابد.

بحث در مورد شر یکی از مهم‌ترین مسائل زنده جهان است که در ایران به آن به­اندازه کافی پرداخته نشده است‌. هدف از نوشتن این مقاله بررسی ایدۀ منحصربه‌فرد ریکور نسبت به شناخت موضوع معمایی «شر» است. اهمیت طرح چنین مباحثی از این جهت است که می‌توانیم به بینش‌ حاصله و حکمت عملی اسطوره‌های نمادین پی ببریم. حکمتی که ما را به شناخت بخش جدانشدنی وجود انسان رهنمون می‌کند. ریکور با تفسیر زبان نمادین اسطوره‌ها، شر را پدیده‌ای رمزی اعلام می‌کند که می‌تواند گویای پیامی در مورد وضعیت انسان در جهان باشد. به طورکلی مسألۀ اصلی نوشتار حاضر این است که انسان امروزی نیاز به بینشی درون‌نگرانه برای پی بردن به تناهی وجودی خود دارد که تفسیر نمادین اسطوره‌ها می‌تواند، راه­کاری برای رشد اخلاقی انسان باشد. بنابراین در این مقاله سعی کرده­ام تا مشخص کنم؛ از نظر ریکور شر از کجا می‌آید و چگونه انسان به شر آلوده می‌شود؟ آیا وجود شیطان به بهترین نحو برای رشد اخلاقی درک می‌شود؟ آیا ریکور توانایی جداکردن جوهر نمادهای بدوی و انتقال حقیقت آنها به بینشی فلسفی، برای داشتن یک زندگی بهتر را داشته است؟ و آیا این مقاله‌ می‌تواند کمکی در جهت از بین بردن شکاف معنایی انسان مدرنی، که گرفتار دام علم‌زدگی شده‌ است، باشد؟ برای پاسخ به این مسائل از روش توصیفی-‌تحلیلی استفاده شده است.

اندیشه‌‌های فیلسوف معاصر فرانسوی، پل ریکور که در بستر هرمنوتیک فلسفی و پدیدارشناسی هرمنوتیکی شکل گرفته، در میان دانش‌‌وران این علم، جایگاه قابل توجه و تأملی دارد. در سنت تفسیری رایج، فهم، امری زبانی، فرا تاریخی و فرا زمانی و بازتولیدی شمرده می‌‌شود. ریکور نیز فهم را امری زبانی و فرا زمانی می‌داند اما در خصوص تولیدی و بازتولیدی دانستن فهم، مسیری میانه در پیش می‌‌گیرد. نوشتار حاضر در پی آن است تا امکان طرح ماهیت فهم مدنظر ریکور را در خصوص متون شرعی با نظر به ویژگی‌‌های آن‌‌ها، با روی‌آوردی توصیفی- تحلیلی و با جمع‌‌آوری اطلاعات به روش کتاب‌خانه‌‌ای و اسنادی، بررسی کند. به نظر می‌‌رسد، با در نظر داشتن و توجه به «امکان فهم گذشته و یا معانی اولیه و مقصود دیگران در فرض امتزاجی بودن فهم، تصحیح پیش‌فرض‌ها با کمک راهنمایی‌های خود متن و شاهدهای مرتبط با آن به‌جای تحمیل پیش‌فرض‌های بیگانه با متن، توجه به قصد ظاهری و انطباق قصد متن و مقصود ماتن در متون شرعی (مجموعه‌‌ قرآن و سنت) و قابل دست‌‌یابی بودن آن و مبنا قرار دادن فهم عصری مؤلّف محور یا قصدی‌گرا»، می‌‌توان نظرگاه ریکور را به شکلی مورد توجه قرار داد.

اسطورۀ گیلکمش اولین متن نگاشته شده توسط بشر است که تاکنون کشف شده و در اهمیت آن همین بس که این متن مکتوب و گلِ­نوشت، سرچشمۀ مدنیت را بین‌النهرین معرفی می‌کند. اما مهم‌تر از این مسئله، فهم مصادیق شگفتی است که ما را به نوع نگرش‌ آدمی، حدود 3000 سال پیش از میلاد مسیح، پیوند می‌زند! از همین­رو مواجهة هرمنوتیکی با این متن، می‌تواند رهیافت روشنی را برای درک عمیق‌تر این اسطوره به‌دست دهد. نظریۀ هرمنوتیک پل ریکور، تفسیر را ره‌آورد دیالکتیک تبیین و فهم می‌داند و از نظر او، زبان را می‌توان موضوع مطالعه قرار داد. ریکور میان اندیشۀ منطقی و استدلالی ‌که رویکرد ابزاری دارد و اندیشة شاعرانه که نمادین و استعاری است، تفاوت قائل می‌شود. از همین‌رو به اسطوره‌ها، بوطیقا و روایت، نظر داشته و باور دارد که درواقع، تخیل انسان ضمن بسط در عمق زبان، به او این امکان را می‌بخشد که واژگانی تازه بیافریند یا آنها را برای بیان آنچه به زبان نمی‌آید، به‌شکلی تازه ترکیب و ارائه نماید. ریکور، با تعریف خاصی که از استعاره ارائه می‌دهد، بر آن‌است که ارتباط مؤثر را میان تفسیر و گفتمان آشکار سازد، زیرا استعاره آن جنبه از تجربیات ما را که انگیزۀ آشکار شدن دارند اما در زبان هر روزه ما دیده نمی‌شوند، به بیان درمی‌آورد. پژوهش حاضر بر اساس رویکرد پل‌ ریکور به استعاره، در پی ‌ارائۀ تفسیری تازه‌تر از متن پیشاتاریخیِ گیلگمش است که نزدیک‌ترین نظرگاه به جهان ابتدائیِ انسان خردمندی است که مفاهیم زیستنش را در قالب واژگانی منتخب، می‌گستراند.

هدف این تحقیق بررسی آرای دو فیلسوف قاره‌ای و تحلیلی غرب، پل ریکور و جان سرل، دربارة ماهیت متن و گزاره‌ها است. ریکور در دورة دوم تفکر خود، افقی جدید در هرمنوتیک فلسفی گشود و بر اساس آن، بررسی ماهیت متن و معناشناسی را هدف اصلی هرمنوتیک خود قرار ‌داد. از نظر او، متن نه‌تنها شامل نوشتار و گفتار است، بلکه کنش و فعالیت‌های بشری و حتی کل علوم‌انسانی را نیز دربرمی‌گیرد. او با گسترش معنای متن، می‌کوشد علاوه بر سازش میان تبیین و تفهم، به‌نحوی میان علوم‌انسانی و علوم طبیعی نیز سازش ایجاد ‌کند. جان سرل نیز در مقام یک فیلسوف تحلیلی، با بسط معنای گزاره‌ها و ارائة نظریه کنش‌ـ‌گفتار، تا حدی از چهارچوب فلسفة تحلیلی فراتر رفته و به فلسفه‌های قاره‌ای نزدیک‌تر می‌شود. سرل نقش بنیادی زبان را توان انجام کنش‌های گوناگون معرفی می‌کند. به باور او، گزاره‌ها و جملات، علاوه بر جنبة نظری، از جنبة عملی نیز برخوردارند و با افعال مضمون در خود (فعل مضمون در سخن) معنا پیدا می‌کنند. ریکور درصدد رمزگشایی معانی پنهان در متن است، هم‌چنانکه در نظریة ‌سرل، این فعل مضمون در سخن است که معنای غیرمستقیم گفتار را دربردارد. ریکور به این نکته اشاره می‌کند که در جریان شکل‌گیری سخن، ابتدا مکالمه‌ای میان فرد با خودش برقرار می‌شود و کنش‌ها در واقع قصد گوینده را نشان می‌د‌هند؛ همچنانکه سرل به قصدی که گوینده در گفتار خود دارد، بها می‌دهد و ارجاع کنش‌ـ‌گفتار را در مقصود گوینده می‌بیند. تکیة ریکور در کنش معنادار مانند تکیة سرل در کنش گفتاری بر فعل مضمون در سخن است. با بررسی انجام شده در این تحقیق، می‌توان شباهت تفکر این‌دو فیلسوف را در چهار محور دانست: «مفهوم فهم»، «تأویل»، «معناشناسی»، «ارتباط زبانی» و «کنش».