جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ بحث از نسبت علم و دین و تعارضات و همراهی های آنها با هم سابقه طولانی هم در تک تک ما دارد و هم در تاریخ تاملات فلسفی داستان طولانی ای پیدا کرده است. این بحث خصوصا پس از اوج گیری علم جدید و بالخصوص با طرح نظریاتی مانند تکامل داروین و مکانیک کوانتوم جدی­ تر شد، البته بیشتر در بستر مسیحیت. اما در ایران مساله کمی متفاوت بود، آشنایی دیر هنگام با علم جدید و نتایج مختلف آن بالخصوص در علوم انسانی و اجتماعی و مدیریتی و اقتصادی خیلی از صاحبنظران را به این فکر فرو برد که جایگاه این علوم و مبانی و دیدگاه های مستتر و یا مطرح شده در آنها در نسبت با اعتقادات دینی اسلامی چیست. این جرقه پس از چند سال نام «نظریه علم دینی» به خود گرفت. نظریه ای که تلاش می کرد نسل جدیدی از علوم را غالبا در مقابل علوم فعلی و مبتنی بر جهان بینی دینی پرورش دهد. این نظریه را گروه ها و اندیشه های مختلفی پیگیری کردند که شاید هیچ وجه مشترکی میانشان جز نام علمِ دینی موجود نباشد! جریان فرهنگستان علوم که با اندیشه های سید منیر الدین هاشمی آغاز شد و اکنون با دیدگاه های حجت الاسلام میرباقری ادامه پیدا می کند، جریان فلسفه اسلامی که بیشتر از همه متاثر از دیدگاه آیت الله جوادی آملی است، جریان متفکران فلسفه علمی که محوریت آنها را سعید زیباکلام و حمیدرضا آیت اللهی تشکیل می دهند و همچنین جریان فردیدی ها و ... همگی کمابیش معتقد به چنین ایده ای هستند. اما این اندیشه مخالفان زیادی نیز دارد که از قضا تقریبا همان روشنفکران دینی همانند عبدالکریم سروش و علی پایا و مصطفی ملکیان هستند. مخالفان معمولا مدعی هستند که این دیدگاه آزادگی علم را از بین خواهد برد و سبب رکود علم و جدایی آن از معیار اصلی اش یعنی تطابق با واقعیت می گردد. ما در این درس-گفتگو برخی دیگاه های موافقان و مخالفان علم دینی را خواهیم شنید و بررسی خواهیم کرد که این ایده تا چه حد می تواند چراغ راه ما برای مواجهه با علم و دنیای جدید باشد.

گفته‌اند کار فلسفه قراردادن هرچیز در جای خودش است و این غالباً بدان معناست که مخالفت و موافقت با پدیدارها کار فلسفه نیست یا اگر با احکامی درباره‌ی چیزها مخالفت یا موافقت می‌کند نه از آن رو است که غرضی در میان است، بلکه به آن جهت است که می‌خواهد حدود آن را تعیین نماید. در متن پیش رو نگارنده کوشیده است حدود و جایگاه فرهنگستان علوم اسلامی قم را معین نماید. به‌ویژه می‌کوشد تا نسبت آن را با دیگر جریان‌های فکری حوزه، فضای عمومی علم در ایران، دانشگاه و انقلاب اسلامی معین نماید. اینکه تا چه اندازه این کوشش قرین توفیق بوده را به مخاطب فکور وامی‌گذاریم.

این مطلب برگرفته از گفتار هفتم کتاب جریان شناسی فکری ایران معاصر به قلم حجت الاسلام عبدالحسین خسروپناه منتشره در سال ۱۳۸۸ شمسی و به همت موسسه حکمت نوین اسلامی می باشد.

تولد و دوران كودكی: حجه الاسلام و المسلمین سید منیر الدین شیرازی در بیستم آبان ماه 1322 در شیراز به دنیا آمد. پدرش آیه الله العظمی سید نورالدین حسینی الهاشمی(معروف به آیه الله شیرازی) از مراجع طراز اول ایران در آن زمان و مؤسس حزب دینی و ضد استعماری «برادران» بوده است كه شرح زندگانی و مبارزات او با استعمار در بسیاری از كتب تاریخی آمده است. آیه الله شیرازی در سال 1335 با مرگی مشكوك از دنیا رفت. دوران تحصیل: استاد منیر الدین شیرازی در نوجوانی مصیبت زده مرگ پدری عالم و عزیز بود، به سفارش ارادتمندان آن مرحوم، در 12 یا 13 سالگی لباس مقدس روحانیت را بر تن كرد. نقش پدر در شخصیت استاد بسیار بسزا بود؛ آن هم پدری كه در روحیه معنوی، اندیشه علمی و توانایی های سیاسی و اجتماعی در زمان خود كم نظیر بود. از این رو در دوران تحصیل، با توجه به جرئت فكری و روحی كه حاصل انس با پدر بود، به تحصیل دروس حوزوی همت می گماشت؛ به گونه ای كه برخی از كتب حوزه را بدون مراجعه به حاشیه ها مطالعه می كرد و گاه، ساعتها درباره آن می اندیشید تا احتمالات مختلف مسأله را خود، و بدون مراجعه به آراء دیگران بیابد. او مقدمات و مقداری از سطح را در حوزه علمیه شیراز به پایان برد. با ورود به حوزه علمیه قم، مقداری از دروس ادبیات را برای استحكام بنیه علمی نزد استادان بازآموزی كرد و سپس به فراگیری معالم، حاشیه و قوانین روی آورد. او منطق را برای درك عمیق تر دوباره نزد دو استاد فرا گرفت. بخشی از وسائل را نیز در حوزه علمیه قم خواند. در پایان سال 1343 كه با تبعید امام خمینی(ره) همراه بود، استاد منیر الدین شیرازی، به شیراز باز گشت تا ضمن كار جدی تر از گذشته بر آثار پدر و ادامه فعالیتهای مبارزاتی در شیراز، از محضر استادان آن دیار بهره ببرد كه این كار، دو سال به طور انجامید. در سال 1346 زمینه سفر حج برای استاد فراهم شد و لطف دیگر آنكه در آن سال آیه الله العظمی حكیم نیز به حج مشرف می شدند و به خواهش زائران ایرانی، سفر حاجیان به عتبات عالیات نیز اجازه داده شد. از این رو استاد مشتاقانه، پس از حج، رهسپار عتبات عالیات شد تا ضمن بهره مندی از الطاف پنهانی و آشكار قبور امامان معصوم به ویژه امیرالمؤمنین علیه السلام، با امام خمینی(ره) كه در آن زمان در نجف حضور داشت، دیدار تازه كند و دروس خود را تكمیل كند. استاد در سال 1349 از نجف به شیراز بازگشت و در آنجا به ادامه تحصیلات و مبارزه با رژیم پهلوی پرداخت و در بهار سال 1351 به گنبد طاووس تبعید شد در پاییز همان سال تبعید او پایان یافت و به دلیل فشار بیش از حد رژیم، استاد حضور در قم را برای پی گیری مبارزات بیشتر مناسب دید. او پس از حضور در قم، به پی گیری جدّی برخورد اصلاح طلبانه با اعتقادات رایج در نسل جوان انقلابی پرداخت و نهایی ترین مرحله تحصیلات حوزوی خود را آغاز كرد. استادان و دوستان: حجه الاسلام و المسلمین سید منیر الدین حسینی در سال های تحصیل خود، به محضر استادان فرهیخته و پرهیزگار بسیاری شرفیاب شد. از جمله اینكه او بخشی از درس رسائل را در محضر آیه الله العظمی نوری همدانی فرا گرفت و ادامه آن را در شیراز، نزد حاج سید محمود علوی(ره) كه خود از شاگردان آیه الله آقا ضیاء الدین عراقی و آیه الله میرزا حسین كاشی بود، آموخت. رجال و درایه را نیز در محضر حجه الاسلام و المسلمین حاج شیخ محمد جعفر شاملی شیرازی فرا گرفت. در نجف نیز سطوح عالیه را نزد آیه الله شهید سید اسدالله مدنی آموخت و به درس مكاسب آیه الله حاج شیخ حسین راستی كاشانی قدم نهاد. او در آن ایام در درس ولایت فقیه امام خمینی(ره) نیز حاضر می شد و با دقت و تأمل فراوان به طرح نظام اندیشه های سیاسی ـ اجتماعی می اندیشید. با حضور مجدّد او در قم، به درس خارج آیه الله حاج شیخ مرتضی حائری رفت و در درس خارج آیه الله سید ابوالقاسم فانی اصفهانی نیز به طور جدی شركت جست و در درس هر دو، از مستشكلان اصلی و مورد عنایت استادان بود. او در طی این سالها از درس اخلاق نیز غافل نماند و همواره از اندرزهای امام(ره)، آیه الله شهید مدنی و آیه الله راستی كاشانی بهره های فراوان برد. استاد در سال های تحصیلی و بعد از آن، با بسیاری از فضلای قم و دیگر بلاد، رابطه دوستی داشت كه از میان آنها، آیه الله حائری شیرازی، امام جمعه محترم شیراز را می توان نام برد. فعالیت های علمی و فرهنگی: استاد منیر الدین حسینی در سالیان عمر خود فعالیت های علمی و فرهنگی بسیاری را به ثمر رساند. او كه خود فرزند عالمی كم نظیر بود، در ابتدا به گردآوری افكار و دیدگاه های پدر خود در مسائل سیاسی و فرهنگی روی آورد و در بازخوانیهای بعدی آنها را در قالب كتاب و مقاله، مدوّن نمود؛ از جمله آنها تدارك دوره های مفصل روزنامه آیین برادری بود كه در حقیقت گنجینه آثار اجتماعی مرحوم پدر او بود. او به «تفكر» بسیار اهمیت می داد و در سال های پیش از انقلاب، در جلسات عمومی و خصوصی كه بیشتر جوانان در آن حضور می داشتند، همواره آنان را به تفكر و اندیشیدن دعوت می كرد و آن را سرچشمه بسیاری از معارف می دانست و همواره خود، بخشی از روز را به تدبّر و تأمل در مسائل می گذراند. این تدبّر و تفكر در واپسین سال های زندگی افزونی گرفته بود، به گونه ای كه بیشتر وقت استاد به آن می گذشت. او با پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ماه 1357 و پس از استقرار كامل نظام، به این فكر افتاد كه با تولید فكر در بخش تئوریك، انقلاب را در برابر حوادث و جریانهای التقاطی بیمه سازد. از این رو با تأسیس «فرهنگستان علوم اسلامی» به تولید اندیشه و تحكیم مبانی اسلام و جمهوری اسلامی می پرداخت كه حاصل آن، حدود 6 هزار نوار صوتی موجود است كه در آن، بحث هایی كه در زمینه های گوناگون علوم اسلامی و چگونگی اجرای آن در جامعه اسلامی پرداخته شده است. ضرورت پی ریزی روش آسیب شناسی حكومت اسلامی، ضرورت پی ریزی مدل توسعه اسلامی، ضرورت پی ریزی ساختارهای نوین تمدّن اسلامی، مباحث حكمت حكومتی، پی ریزی فقه و اخلاق حكومتی، بایسته های پی ریزی فلسفه، متد و لوژی و مدیریت تحقیقات علوم بر مبنای اسلام از جمله مباحث و گفتارهای او در طی سال های پس از انقلاب است. استاد منیر الدین حسینی، شاگردان بسیاری را بر اساس روش خود تربیت كرده است كه بسیاری از آنان هم اكنون ادامه دهنده راه او در فرهنگستان علوم اسلامی اند. او در ضمن این درس ها، به مسائل اخلاقی و تهذیب نفس اهمیت فراوانی می داد و همواره خود و شاگردانش را به اخلاص در عمل دعوت می كرد. استاد منیر الدین حسینی در مجالس عزای امام حسین علیه السلام شور و حال عجیبی داشت، به گونه ای كه گاه برخی از لباس های خود را از تن بیرون می آورد و چون دیگر مردم بر سر و سینه می زد. او به اهل بیت عشق می ورزید و خود را در هر لحظه مدیون بزرگواری و محبت آنان می دانست و همیشه با چشمانی پر اشك از آنان یاد می كرد. فعالیت های سیاسی: زندگی مرحوم سید منیر الدین حسینی از آغاز با تحولات و مبارزات سیاسی همراه بود او كه فرزند مرحوم آیه الله شیرازی، مرجع تقلید شیعه و بنیانگذار حزب برادران بود، با درگذشت پدر، به طور تشریفاتی مسؤولیت آن حزب را در دوازده یا سیزده سالگی بر عهده گرفت و از همان سنین به موضوعات سیاسی مهم زمان خود رو آورد. آثار برجا مانده از پدر را كه بخشی از آن فرسوده شده بود، به چاپ رساند و بارها آن را مطالعه كرد. از جمله آن آثار كتاب كسروی بود كه شامل مباحث متقابل آن بزرگوار با احمد كسروی در روزنامه كیهان بود. او در دوران جوانی كه مسائل كلان و مهمی مانند چگونگی استقلال روحانیت از نظر مادی و ضرورت آن می اندیشید و طرح مبارزه عمیق با دستگاه ظلم و ستم موجود را در سر می پروراند. او از نخستین كسانی بود كه در سپیده دم نهضت امام(ره) در سال 1342 به پشتیبانی از امام(ره) و تبلیغ و ترویج تفكر او پرداخت. استاد با تبعید امام خمینی(ره) به شیراز بازگشت و تكیه گاهی برای نیروهای انقلابی شد. او هر سال در دهه آخر ماه صفر، مجلس شور آفرینی ترتیب می داد و طی آن از برجسته ترین خطبای آن روزگار دعوت می كرد. مجلس به گونه ای طراحی شده بود كه در چند روز نخست، به شكلی آرام به افشاگری پرداخته شود و در چند روز بعد، به شكل صریح و شفّاف. محور مطالب سخنرانان موضوعاتی مانند نقد صریح مواضع سیاسی و اجتماعی حكومت شاه، طرح شجاعانه علت تبعید امام(ره) و معنای لایحه كاپیتولاسیون و آثار شوم آن و تأكید بر پیوند عمیق رژیم پهلوی با اسرائیل غاصب بود. او در اثنای مبارزه به این موضوع پی برد كه گاه، ارج نهادن به فداكاری و جانبازی جوانان سبب شده كه در برابر اشتباهات و انحرافات برخی از آنان، نوعی مسامحه صورت گیرد. از این رو به تبیین اسلام واقعی و نفی اسلام الحادی و التقاطی پرداخت و در برابر انحرافات موجود هوشیارانه برخورد كرد. او در تابستان 1350 موفق شد كه به دیدار امام(ره) در نجف برود ـ البته پیش از این هم به دیدار امام در نجف رفته بود ـ و گزارش امور سیاسی استان فارس و دیگر شهرها را به امام عرضه نماید. فعالیت های استاد باعث شد كه در سال 1351 به گنبد كاووس تبعید شود. استاد در این مدت نیز دست از مبارزه برنداشت و به گونه های مختلف، مخالفت خود را با رژیم شاه ابراز می داشت. او پس از آن، به قم آمد تا با كاستن فشارهای موجود، ابعاد گوناگون نهضت را در آنجا پی بگیرد. او در این سالها به بحران اعتقادی موجود می اندیشید و خطر منافقان و گروهك های ضد اسلامی را گوشزد می كرد. با پیروزی انقلاب شكوهمند اسلامی در 22 بهمن 1357، حجه الاسلام و المسلمین حسینی در خیل دوستداران انقلاب قرار داشت و همواره از مواضع امام(ره) دفاع می كرد. اندكی پس از پیروزی انقلاب «پیش نویس قانون اساسی» را به همراه دو تن از نزدیك ترین شاگردان خود در مدت ده روز به صورت شبانه روزی و فشرده مورد مطالعه و بررسی جدی قرار داده متن پیشنهاد جدیدی را در مورد قانون اساسی تدوین می نماید. وی سپس در راستای پیگیری و به نتیجه رساندن نقطه نظرات خود در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی شركت كرده به نمایندگی مردم استان فارس در این مجلس انتخاب می شود. او در استوار شدن «قانون اساسی» بر پایه اصل مترقی «ولایت فقیه » كه در آن شرائط حتی در مجلس خبرگان نیز با انواع مشكلات و محذورات همراه بود و نیز تبیین و تثبیت جایگاه قانونی «شورای نگهبان» نقش بسزائی ایفاد نمود. ایشان از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود و در جلسات آن شركت می جست و گاه حضور او در تصمیم گیری ها بسیار حیاتی بود؛ از جمله می توان به سخنان او در جمع جامعه مدرسین در هنگام كاندیداتوری بنی صدر اشاره كرد كه او با ارائه مستنداتی، ماهیت واقعی او را افشا كرد. استاد منیر الدین شیرازی با پیروزی انقلاب و پس از گذشت سال های نخستین آن، به این فكر افتاد كه ضمن شناخت آسیب های سیاسی و فرهنگی و اقتصادی انقلاب، راه های برطرف سازی چالش های فرارو را باز شناسد و انقلاب را از خلاهای تئوریك احتمالی نجات دهد. از این رو به تأسیس آكادمی علوم اسلامی همت گماشت و در این عرصه، فعالیت شایانی را از خود بر جای نهاد كه بسیاری از آنها، در آینده پشتوانه محكمی برای انقلاب مردمی ایران خواهد بود. سرانجام استاد منیر الدین شیرازی، در بهمن ماه 1379 دار فانی را وداع گفت.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، فضا برای نقد تجدد مهیا گشت و افراد و گروه‌های زیادی انتقاد از آن را سرلوحة کار خویش قرار دادند. در این میان، «فرهنگستان علوم اسلامی قم» نیز یکی از نحله‌هایی بود که با شدت و توان و با رویکردی تمدن‌ساز به اسلام، سعی نمود پایه‌های تمدن اسلامی را در مقابل تمدن غربی استوار سازد. بر این اساس، در تحقیق حاضر برآنیم که اندیشة سیاسی اصحاب «فرهنگستان علوم اسلامی قم» را بررسی نماییم. بدین منظور، روش جماعت‌گرایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای رسیدن به مقصود، غیریت‌سازی جماعت فرهنگستان با تجدد و نقدهای فرهنگستان به فلسفة اسلامی از نظر خوانندگان خواهد گذشت. هم‌چنین، مبانی فلسفی فرهنگستان (فلسفة شدن اسلامی) معرفی می‌گردد. در نهایت، تأثیر موارد فوق بر اندیشة سیاسی اصحاب فرهنگستان تبیین خواهد شد.

در اندیشه تمدنی سید منیر الدین حسینی الهاشمی، تمدن بستر‌ساز ارتباط انسان با جامعه و طبیعت است و لازمه این ارتباط حضور تمدن هم در نحوه تأثیر انسان و جامعه بر طبیعت و هم در نحوه تأثیر طبیعت بر انسان و جامعه است. البته مناسبات و ابعاد حیات اجتماعی آن‌گاه وصف تمدنی می‌یابند که نهادینه شده باشند. اسلامی‌بودن تمدن به معنای جریان روشمند دین در تمامی حوزه‌های حیات تمدنی ـ اجتماعی بشر است. نظام مفاهیم (مفاهیم بنیادی، راهبردی و کاربردی)، ساختارهای اجتماعی، محصولات تمدنی (که بر اساس آن جریان نیاز و ارضا مدیریت می‌شود)، زیرساخت اساسی یک تمدن است که بر اساس آن اخلاق اجتماعی و سبک زندگی شکل می‌گیرد. تمدن مادی غرب اگرچه توانسته است مبتنی‌بر مبانی و اهداف خود لوازم تمدنی خود را شکل دهد، ولی به‌دلیل جهت‌گیری مادی‌اش تمدنی رو به افول است. بر اساس اندیشه تمدنی سید منیرالدین، به‌منظور تحقق تمدن اسلامی می‌بایست مبتنی بر مبانی، آموزه‌ها و اهداف اسلام ناب هم به شبکه علوم و هم به ساختارها و هم فراورده‌های تمدنی دست یافت. بر این اساس در شبکه علوم اسلامی که هسته تمدن اسلامی است، دستیابی به سه ‌لایه از دانش‌های راهبردی و کاربردی ضرورت دارد که در هماهنگی نظری کامل باید زیر‌ساخت نظری تمدن اسلامی را تمام کنند. این سه‌لایه نظری فقه سرپرستی، علوم اسلامی کاربردی و مدل‌های اسلامی اداره جامعه هستند.

تحقّق یك نظام اجتماعیِ مبتنی بر ولایت فقیه، به معنای فقهی شدن موازین اداره نظام اجتماعی، گستره علم فقه را به موضوعاتی كشانده است كه تفاوتی عمده با سایر موضوعات دارند. اگر یك نظام سیاسیِ دینی معتقد باشد تمامی تكالیف و وظایف حاكمیت را از دین برمی‌گیرد، دین در سوی مقابل باید قادر باشد تكالیف آن نظام را تبیین نماید؛ تكالیفی كه ضمن كثرت، متناسب با تعدّد افراد حاضر در حاكمیت، باید بتواند همگرایی و هماهنگی در دستیابی به مطلوب مورد نظر را برای نظام اجتماعی به ارمغان آورد. این مقاله با بررسی تفاوت موضوعات حكومتی با موضوعات فردی، به ویژگی خاصّ شیوه اجتهاد برای دستیابی به وظایف بخش‌های نظام اجتماعی اشاره نموده و از طریق آن، نیاز به تأسیس قواعد و اصول جدیدی برای تحقّق چنین استنباط و استدلالی را در قالب تولید «علم اصول فقه حكومتی» با رویکردی بر آراء و اندیشه‌های استاد سید منیرالدین حسینی الهاشمی نشان داده است.

اگر بپذیریم که فرهنگستان یک جماعت است، این «جریان» نیز مانند هر جماعت دیگر، دارای نوع خاصی از روابط میان اعضایش می­باشد که موارد مشترک بی­شماری از قبیل اصول مشترک، خیر مشترک، قواعد مشترک، معانی مشترک، اهداف و زندگی مشترک را در خود جای داده است. در معرفی و شناساندن یک جماعت، و توصیف چگونگی شکل­گیری و اعلام موجودیت آن، با بررسی ابعاد شخصیتی بنیانگذار، و اشاره به فعالیت­های وی، می­توان انگیزة بنیانگذار را در تأسیس جماعت مورد علاقه­اش کشف کرد. در ادامه، فهمیدن این موضوع که جماعت مذکور، مسائل پیرامونش را چگونه درک می­کند، جایگاه مهمی دارد. بحث دیگر، در راستای پی­بردن به تاریخچه تأسیس یک جماعت، بررسی موضع­گیری­های مختلف جماعت مورد مطالعه، در مسائل و رویدادهای مختلفی است که در آستانه تأسیس به وقوع پیوسته است. عکس­ العمل­های نظری و عملی یک جماعت در مواجهه و رویارویی با حوادث و وقایع جامعه، ما را به غیریت­سازی­ها، و تعاملات جماعت مذکور با جماعات دیگر رهنمون می­سازد. بر این اساس، در این فصل، سعی خواهد شد، تاریخچه شکل­گیری فرهنگستان، مبتنی بر روش جماعت­گرایی بررسی شود.