علامه حسن‌زاده آملی از بزرگان سلوک عارفانه بر پایه سنت معرفت نفس، هم به‌عنوان فیلسوف نفس، نفس‌شناسی علمی و عقلی را پی گرفتند و هم به‌عنوان عارف نفس، نف
... فس‌شناسی شهودی و حضوری را تجربه کردند و در این راستا روش گذر از نفس‌شناسی علمی به نفس‌شناسی شهودی را نیز مطرح و تبیین فرمودند. ایشان در گام نخست، ماهیت نفس ناطقه را از بعد فلسفی و عرفانی و بعد مراتب چهارگانه حسی، مثالی، روحانی و معنوی (یعنی بدن، خیال، عقل و فراعقل) آن را تبیین کرده و عوالم چهارگانه طبیعت و ناسوت، مثال و ملکوت، عقل و جبروت و الوهیت و لاهوت را تشریح کردند. آن‌گاه وارد فاز سلوکی و شهودی شدند و به این پرسش پاسخ گفتند که چگونه یک سالک در پی مواجه حضوری مراتب نفس با عوالم هستی یک انسان طبیعی، مثالی، عقلی و لاهوتی می‌‌‌‌‌‌‌‌گردد؟
برای پاسخ به این پرسش، نخست به حلقه اتصال معرفت علمی نفس با معرفت شهودی آن که سلوک است توجه دادند و برای این سلوک، اصول عام و برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌های پایه تنظیم کردند و سه دسته دستورالعمل (ظاهری مانند صمت، باطنی مانند مراقبه و ظاهری ـ باطنی مانند ذکر) را توضیح دادند و سپس به نتیجه انجام این دستورالعمل‌‌‌‌‌‌‌‌ها، یعنی طهارت پرداختند و آن را به دو قسم ظاهری و باطنی تقسیم کردند ایشان طهارت باطنی را به طهارت خیال، طهارت ذهن، طهارت نفس، طهارت عقل، طهارت قلب، طهارت روح، طهارت سرّ و طهارت وجود تقسیم کردند. سپس برای ساحت شهودی به تشریح مراتب شهود نفس پرداختند و از شهود مثالی، شهود عقلی، شهود سرّی و شهود وجودی سخن گفتند تا با این ترسیم بتوانند روش گذر از نفس‌شناسی علمی به نفس‌شناسی شهودی را در یک دستگاه سازمند تبیین کنند.
بیشتر