جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اثبات توحید و یگانگی خداوند و اعتقاد به آن بینش آدمی را در زندگی تعیین و راه را برای او روشن میکند؛بشر با تفکر و استدلال های محتلف به ایمان و اعتقاد قلبی میرسد و برای نیل به این هدف ائمه و پیشوایان دینی از روش های متفاوتی برای بیان و تبیین استدلال ها و براهینی فلسفی و عقلی استفاده میکنند .چنانچه در این پژوهش تلاش بر این است که به روش شناسی براهین توحیدی از منظر امیرالمومنین(ع) با تاکید بر نهج البلاغه و کتاب التوحید صدوق بپردازد ابتدا به روش شناسی و شناخت شیوه ها ویا گام ها فنی برداشته شده میپردازد و سپس به دلایل اساسی برای استفاده از این روش های خاص برای اثبات براهین توحیدی در کتاب نهج البلاغه و کتاب التوحید است .آنچه در این پژوهش مورد سوال است این که امام علی (ع) در تبیین ابعاد مختلف توحید از چه روش ها و با کدام منهج به استدلال پرداخته است و علت به کار گیری تنوع روشی حضرت چه بوده است و چرا از روش های مختلف استدلال استفاده نموده اند آثار و فوائد این تفاوتها و تنوع براهین چیست و آیا براهین معهود فلسفی وجود در بیان ایشان وجود دارد وتشابهات و تفاوت های براهین توحیدی ارائه شده چیست به منظور دستیابی به این هدف،در قالب روش توصیفی-تحلیلی و به منظور دستیابی به مجهولات ابتدا روش ها و مجموعه راه هایی که برای اثبات توحید وجود دارد در دسته بندی های متفاوت ارائه میشود .مانند براهین جهان ، وجود و غایت شناختی و راه دل، تجربه و استدلال و همچنین براهینی از طریق اختلاف و اتحاد سالک، طریق و غایت و براهینی که بر حسب طریق هستند به همراه راه آفاقی، راه نفسی ، راهی از مقصد به مقصود یا تقسیم قرآنی و در نهایت روش لمی و انی یا منطقی . نتایج پژوهش نشان می دهد با مطالعه دقیق در خطبه های نهج البلاغه و روایات منتسب به امیرمومنان (ع)در کتاب التوحید صدوق این مطلب روشن میشود که در بیانات امام علی (ع) درمساله اثبات توحید و یگانگی خداوند، سرشار از استدلال ها و براهینی فلسفی مانند: استناد به علیت ،علت فاعلی،غایی،...و براهین تجربی مانند:برهان نظم ،نبوت و .... و براهین فطری است. آن حضرت هیچگاه از روش غیر برهانی همانند شعر یا مغالطه استفاده نکرده ایشان برای اثبات توحید از روش های متنوع استفاده کرده اند چرا که با توجه به میزان فهم و درک مخاطبان استدلالات مختلف ارائه میفرمودند .گاهی با برهانهای عقلی و استدلال وارد بحث میشوند و گاهی هم پاسخ های جدلی و خطابی،بدین ترتیب در همه موارد به مقتضای فهم مخاطبان سخن گفته شده است .آنچه در نتیجه تحقیق برای ما روشن است آن است که امام علی (ع) با بیان هر کدام از استدلال ها در زمان خود شاید به ظاهر سهل ممتنع به نظر برسد اما آنچه اعجاز کلام ایشان را نشان می دهد شکل استدلال های ایشان است که در قالب های مختلف براهین و روش های شناخت شده منطقی جای میگیرد.

شیخ صدوق در حوزه حدیث به طور عام و در حوزه تفسیر و معناشناسی واژگان به طور خاص روش‌ها و معیارهایی خاص خود دارد. شناخت روش‌ها و معیار های ایشان در معناشناسی واژگان غریب در قرآن کریم و احادیث معصومان(ع)، باعث کشف رهیافت‌هایی جدید و ارائه‌ی تصویر دقیق‌تری از روش‌ها و معیارهای ایشان در معناشناسی واژگان غریب می‌شود. در بین آثار بجا مانده از او می‌توان به بعضی دیدگاه‌های ایشان دست یافت. این پژوهش درپی رصد و کشف گونه‌های تبیین واژگان غریب در اندیشه‌های شیخ صدوق می‌باشد. روش جمع‌آوری مطالب در این پژوهش به‌صورت کتابخانه‌ای بوده و پردازش آنها بصورت توصیفی-تحلیلی می‌باشد. پس از بررسی‌ها مشخص شد که ایشان برای معناشناسی واژگان غریب از روش‌هایی هم‌چون: بهره‌گیری از استدلالات کلامی شیعه، تعیین مصادیق برای واژه، بهره‌گیری از فرهنگ و ادب عربی، تفسیر واژه غریب از زبان صحابه، یاران ائمه(ع) و اساتید خود، بیان نکات نحوی، بهره‌گیری از احادیث معصومان(ع)، بیان تمامی وجوه معنایی واژه و ترجیح یک معنا بهره برده است. شیخ صدوق با استفاده از ملاکات خاص خود، توانسته است به گوهر معنایی و معنای تأویلی واژگان غریب دست یابد.

برخی از احادیث ائمه معصومان (ع) به تبیین و معناشناسی واژگان غریب پرداخته‌اند. شیخ صدوق از نخستین کسانی است که این قبیل از احادیث را یک‌جا گردآوری و در قالب ابواب مختلفی دسته‌بندی کرده است. مطالعاتی موردی در گونه‌شناسی معصومان (ع) در تبیین واژگان غریب در برخی آثار شیخ صدوق انجام پذیرفته است. این پژوهش درصدد گونه‌شناسی بیان معصومان (ع) در واژگان غریب با مطالعه در تمامی آثار برجای‌مانده از شیخ صدوق است. روش جمع‌آوری مطالب در این پژوهش، کتابخانه‌ای و پردازش آنها توصیفی - تحلیلی است. پس از بررسی‌ها مشخص شد بیان‌های تبیین معصومان (ع) از واژ‌ه‌های غریب در آثار شیخ صدوق شامل بیان وجه تسمیه واژه غریب، تعیین مصادیق برای واژه، بیان معنای لغوی و استعمالی، عبور از معنای ظاهری واژه، تأثیر اصول عقلایی سخن در معنای واژه، توجه به تأثیر روح معنا در ادبیات عرب و بیان مفهومی واژه غریب است. توجه به بیان‌های متنوع ائمه معصومان (ع) در معناشناسی واژگان غریب، اخبار متعارض بین مذاهب اسلامی را از بین می‌برد.

عالمان دینی و از جمله متکلمان امامیه در موارد متعددی نصوص دینی را تأویل کرده‌اند؛ یعنی ظواهر نصوص دینی را کنار گذارده و معنایی غیرظاهری برای آنها ارائه نموده‌اند. سرچشمه چنین اقدامی بیشتر این است که اندیشمندان پیش‌گفته معنای ظاهری آیه یا روایتی را با یکی از باورهای خود – که گاه از آموزه‌های وحیانی اخذ شده است، گاهی متکی بر احکام عقل نظری یا عملی است و گاهی در محسوسات و مجرّبات ایشان ریشه دارد - ناسازگار یافته‌اند و آن باور را بر معنای ظاهری آیه یا روایت ترجیح داده‌اند. این نوشتار با روش کتابخانه‌ای و با تمرکز بر آثار شیخ صدوق، شیخ مفید و سید مرتضی، آن دسته از تأویلات ایشان را که در آنها باورهای حسی و تجربی بر ظواهر نصوص دینی ترجیح یافته است، مورد بحث و تحلیل و مقایسه قرار می‌دهد. این تحلیل و مقایسه، شباهت‌ها و تفاوت‌های تأویل در اندیشۀ متکلمان پیش‌گفته را آشکار می‌کند و از این رهگذر، تصویر روشن‌تری از رویکرد کلامی و میزان پایبندی ایشان به ظواهر نصوص دینی به دست می‌دهد.

پاسخ اندیشمندان به مسئله «نقش فطرت در دستیابی به ایمان» پیوستار متنوّعی از آرا را دربرگرفته است. در یک‌سو، اعتقاد به راهبری کامل فطرت وجود دارد که می‌تواند انسان را تا نزدیکی‌ مرزهای احکام الهی پیش برد (دیدگاه ابن‌طفیل) و در سوی دیگر، باوری قرار گرفته است که فطرت را بدون قدرت راهبری فرد به سوی پروردگار دانسته، دست‌یابی به هدایت را جز از راه مواجهه با گزاره‌های پیشنهادی پیامبران و حضور انسان در بسترهای اجتماعی میسّر نمی‌داند (دیدگاه شیخ صدوق). کاوش میان آیات و روایات، تبیین متفاوتی از این مسئله ارائه می‌دهد و کارکرد فطرت در دست‌یابی به ایمان را نه به شکل حداکثری و نه به صورت حداقلی می‌پذیرد. بدین ترتیب، فطرت در «شرایط سخت» هدایت‌گر انسان به سوی ایمان شهودی یا بالمعنی‌الاعم خواهد بود. ایمانی که گر چه به‌خودی‌خود، سریع‌الزوال و غیر راهبرنده است، امّا بسترساز پذیرش هدایت اکتسابی و وصول به ایمان متأمّلانه یا بالمعنی‌الاخص (ایمان مورد نظر انبیای الهی) است.

بخش قابل توجهی از احادیث شیعه دربارة شخصیت حضرت عیسی(ع) و تعالیم، اقوال و مناقشات پیرامون ایشان وارد شده‌اند. در این میان، تصویر یا انگارة این شخصیت الهی، در احادیث شیخ صدوق جلوة ویژه‌تری دارد و توسط روایات نقل‌شده از جانب او، بیش‌ازپیش وارد گفتمان حدیثی شیعه شده است. پژوهة حاضر می‌کوشد با روشی توصیفی ـ تحلیلی تصویر ارائه‌شده از شخصیت حضرت عیسی(ع) را در ضمن احادیث نقل‌شده توسط عالم اخباری مکتب قم، یعنی ابن‌بابویه، نشان دهد و در ضمن، ارتباط و پیوند برخی از اندیشه‌های شیعه با حضرت عیسی(ع) را نمایان سازد. نتایج نشان می‌دهد که این احادیث از سویی برای شناختن هویت عیسی(ع) وارد شده‌اند و ازسویی‌دیگر در پیوند وی با مسائل و اصول مهمی همچون توحید، نبوت و امامت مطرح گشته‌اند؛ ازهمین‌رو ارتباط آن حضرت با مسئلة وصایت، مهدویت، فترت، بشارت به آمدن پیامبر اسلام(ص)، مسئلة غلو و پاسخ به برخی شبهات مطرح‌شده از جانب برخی فرقه‌ها و مسائل دیگر، ازجمله موضوعاتی هستند که از طرفی هویت حضرت عیسی(ع) و ازطرف‌دیگر هویت‌بخشی ایشان به برخی آموزه‌های شیعی را در احادیث نقل‌شده توسط ابن‌بابویه نمایان می‌سازد.

سرآمد محدثان امامیه محمد بن علی بن بابویه (م.381) معروف به شیخ صدوق؛ در دوران زندگانی خویش شرق و غرب دنیای اسلام را درنوردید تا میراث ائمه اطهار( را گردآوری کند. حاصل سفرهای حدیثی او، کثرت مشایخ و فراوانی تألیف بود. در این مسیر پرفراز و نشیبْ صدوق، قدم به شهرهای دور و نزدیک گذاشت و دربرابر اجلآی امامیه زانوی تتلمذ زد. در لابه‌لای سفرهای صدوق و نگاشته‌های وی، نام «همدان» و یاد محدثان «همدانی» دیده می­شود. از نتایج سفر شیخ صدوق به همدان، آشنایی و تحمل حدیث فراوان از محدثی جلیل القدر به نام «احمد بن زیاد بن جعفر همدانی» است. وی محدثی برخاسته از مکتب همدان، از مشایخ صدوق و از محدثان با روایات فراوان اما مجهول‌الحالی است که نام وی در اِسناد آثار پیشینیان امامیه به‌چشم می‌خورد. این نوشتار کوشش می­کند با تکیه بر داده‌های محدود از آثار صدوق، گوشه‌ای از زندگانی ناشناخته "احمد بن زیاد همدانی" را که در کتب رجالی مورد غفلت قرار گرفته؛ آشکار نماید و به ارزیابی نقش او در تکمیل میراث امامیه توجه دهد. این پژوهش با همین هدف و از رهگذر روش توصیفی-تحلیلی به بررسی نقش این شیخ بلاواسطه صدوق پرداخته است.

اعتبار اخبار آحاد در اعتقادیات از بحث­برانگیزترین مسائل در میان عالمان در حوزۀ معرفت دینی است. حجیّت این قبیل اخبار در نگاه اصولی با دو مشکل اساسی روبروست: عدم کاشفیّت ذاتی در روایات آحاد که این دسته روایات را در مقابل متواترات در طبقۀ ظنون قرار می­دهد و فقدان اثر عملی در عقاید. پژوهش حاضر که با بهره‌مندی از روش توصیفی - تحلیلی انجام شده، در پی بررسی عوامل رویکرد اختلافی شیخ صدوق و شیخ مفید، پیرامون عمل برپایۀ خبرهای واحد ظنّی (ثقه)، در حوزۀ اعتقادیات است که در ظاهریکی به حجیّت این گونه خبرباور دارد و دیگری هیچگونه اعتباری برای آن قائل نیست. در این راستا برخی عوامل، زمینه‌ساز تفاوت رویکرد شیخین در رویارویی با حدیث آحاد و در پی آن حدیث ضعیف و اعتبار آنها محسوب می­شود: 1. شیخ صدوق به مستنداتی در باب مفهوم و مصادیق خبر آحاد دست یافته که بر شیخ مفید، مجهول مانده است. 2. شیخ مفید نیز برای اخبار آحاد، اعتبار قائل بوده، مگر اخبارآحادی که از سوی عامّه وضع شده بود. 3. شیخ صدوق نظیر متکلّمان شیعی زمان خود خبر واحد را علم آور نمی دانسته و اعتقادی به خبر آحاد نداشته است. 4. یکی از مفاهیم خبر آحاد ثقه، خبر ضعیف است و این مفهوم در منظر شیخین به سبب قرائن مورد توجه شیخین متفاوت بوده و بدیهی است، این رویکرد اختلافی در مفهوم حدیث ضعیف در پذیرش اعتبار و یا عدم اعتبار خبر آحاد از سوی ایشان تأثیر گذار خواهد بود.

متون دینی ضمن بیان طرق متعدد شناخت خداوند، راهی با مضمون «معرفة الله بالله» پیش روی انسان‌ها قرار داده‌اند. برای نمونه از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده است: اعْرِفُوا اللهَ بِاللهِ ... . کلینی، صدوق و همچنین مجلسی در تفسیر این روایت مطالبی نوشته‌اند که به نظر می‌رسد با چالش‌هایی مواجه است. در تفسیر کلینی از این روایت، دو احتمال وجود دارد: یکی تفسیر سلبی و تنزیهی و دیگری تفسیر براساس تشبیه در عین تنزیه. صدوق درصدد است تفسیری براساس توحید افعالی و نظام طولی عالم ارائه دهد. مجلسی نیز وجوه متعددی در شرح این روایت بیان می‌کند و از میان آن‌ها بهترین وجه را بیان ادله‌ای می‌داند که به سبب آن معرفت حاصل می‌شود. برخی از این دیدگاه‌ها به لحاظ محتوایی دچار اشکال‌اند و برخی دیگر فارغ از اینکه تفسیر این روایات باشند، بیانگر مطلبی صحیح و دقیق‌اند، اما نمی‌توان آن‌ها را تفسیری برای این روایات به حساب آورد. این پژوهش در صدد است با روش تحلیلی ـ توصیفی، دیدگاه این سه محدث بزرگ را در این باب تحلیل و بررسی کند. بررسی این موضوع از این جهت حائز اهمیت است که روشن شود مباحث اعتقادی و معارفی که در متون دینی شیعه بیان شده نیازمند تفقّه و ژرف‌اندیشی است و حتی محدثین بزرگ نیز ممکن است در این زمینه دچار خطا شوند.