جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در روزگار حاضر که فلسفۀ اسلامی در سودای حضور در عرصۀ جهانی است، اگر خواستار آن باشد تا به آینده بیندیشد و به قصد تحول در علوم انسانی بنگرد، لازم است پیش از پرداختن به مسائل روزگار حاضر، به نفس معاصرت بیندیشد. دکتر طالب زاده می گوید که گفت وگوی فیلسوفان اسلامی با هگل آزمون معاصرت فلسفه اسلامی است.

در این مقاله می‌کوشیم به این پرسش پاسخ دهیم که آیا رورتی، فیلسوفی هگلی است؟ به‌ یقین پاسخ به این پرسش آسان نخواهد بود و صرف آری یا نه، نمی­تواند جوابی قانع‌کننده باشد، زیرا بدون شک رورتی از هگل تأثیر پذیرفته است. بنابراین به منظور ارائۀ پاسخی دقیق‌تر، ابتدا نگاهی اجمالی به جایگاه هگل در پراگماتیسم (قدیم و جدید) انداخته­ایم تا ذهن خواننده نسبت به جایگاه هگل در اندیشۀ نئوپراگماتیستی رورتی روشن شود، سپس در بخش اصلی جایگاه هگل در اندیشۀ رورتی را تحلیل نموده‌ایم. برمبنای این تحلیل رورتی از چند جهت فیلسوف هگلی است. نخست این‌که همانند هگل دغدغۀ اجتماعی دارد و وظیفۀ فلسفه را در همین راستا تعیین می­کند. هم‌چنین وی تحت تأثیر تاریخ­گرایی هگل به نقد مدرنیته و فلسفۀ مدرن می­پردازد و فلسفه و مسائل آن را یک پیشامد تاریخی قلمداد می‌کند. رورتی معتقد است که پس از هگل، فرهنگ فلسفی جای خود را به فرهنگ ادبی داد، فرهنگی که ریشه در تفکر هگلی دارد. اما در عین حال رورتی همانند هگل طرفدار عقل و روح مطلق نیست و از نظام‌سازی نیز به شدت بیزاری می‌جوید و از این‌رو به نقد این ویژگی‌های فلسفۀ هلگی می­پردازد.

هگل هر سه نقد عقل نظری، عملی و قوۀ حکم را با نگاهی انتقادی مطالعه کرد. نقد موسوم به صورت‌گرایی تهی، به شکل‌های مختلف در آثار هگل، از دوران جوانی تا پایان عمر، حضور دارد، گاه در ضمن نقدهای دیگر پنهان است و گاه خود چنان آشکار است که نقدهای دیگر را در ضمن خود پنهان دارد. اما نهایتاً بنیان این نقد بر این تصور استوار است که اخلاق کانتی غیرتاریخی، صوری و بی‌محتواست، لذا در موقعیت‌های انضمامی عمل از عامل اخلاقی دستگیری نکرده، تکلیف او را در انجام یا ترک فعل روشن نمی‌کند. به زعم هگل، دلیل عمدۀ این ضعف به عقل‌گرایی خشک و بی‌روح کانت برمی‌گردد که با استعلا بخشیدن به عقل عملی و قطع پیوند آن با خواست‌ها و امیال جزئی و سوبژکتیو، آن را تهی از محتوا کرده و به صرف صورتی کلی از قانون فروکاسته است

یکی از مهم‌ترین منازعات تفسیری حول فلسفه هگل، تأکید بر وجه مدرن یا کلاسیک اندیشه اوست؛ از یک سو برخی با تأکید بر وامداری هگل به کانت، پروژه او را تکمیل پروژه استعلایی کانت قلمداد می‌کنند و از سویی برخی دیگر، او را متافیزیکدانی می‌دانند که در بستر اندیشه‌های افلاطون و ارسطو، اندیشه‌های نوین خویش را بیان می‌کند؛ این مقاله با تمرکز بر تفسیر هگل از مفهوم ارسطویی خدا همچون اندیشه خوداندیش نشان می‌دهد که چگونه او از یک سو در تبیین یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم فلسفه خویش یعنی ایدۀ مطلق، وامدار ارسطو است، و از سوی دیگر چگونه با تصرف خود در این مفهوم، راه را برای تفسیری مدرن از آن می‌گشاید. به گونه‌ای که از یک سو با طرح وحدت میان شناسنده و متعلق شناخت، به عنوان ضابطه اندیشه خوداندیش، دوگانگی خودادراکی کانت با جهان مرتفع می‌شود و از سوی دیگر با نفی فعلیت طبیعت بی‌واسطه، همچنان ضابطۀ کانتی تعین‌بخشی مفهومی به جهان را حفظ می‌شود.

كتاب «مصدر الوجود بين العلم والفلسفة» نوشته جعفر سبحانی، پژوهشی علمی و فلسفی در مورد منشأ پيدايش عالم هستی و ساير موجودات است. در ابتدای كتاب به بحث در مورد نقش فطرت در معرفت خداوند متعال پرداخته شده و پس از آن دو نوع ديدگاه مادی و فلسفی در مورد خلقت موجودات مختلف و منشأ آفرينش جهان هستی منعكس شده و ديدگاه‌ هاي برخی از انديشمندان غرب در اين زمينه مورد نقد و ارزيابی قرار گرفت است. آنگاه نويسنده با استناد به قانون عليت، برای جهان و همه موجودات روی آن خالقی حكيم در نظر گرفته كه همه نياز های آنان را به خوبي تشخيص داده و به آنها عطا نموده است. وي نظام حاكم بر جهان را نظامی حكيمانه و بسيار دقيق توصيف نموده و نمونه‌ هايی از نظم عجيب موجود در آن را كه نشانگر دارا بودن خالقی حكيم براي آن است بيان نموده است. وی در ادامه به ابعادی از توحيد و شناخت خداوند از منظر آموزه‌ های اسلامی پرداخته است.

بحث روش در منطق مساله مهمی است که مضمون، هدف و ماهیت منطق را روشن می کند . منطق مانند دیگر علوم مبتنی بر روش است و باید مشخص شود در منطق چه روشی بکار گرفته می شود ؛ مثلا درمنطق ارسطوئی روش معهود روش قیاسی است یعنی استنتاج ِعقلی نتیجه از مقدمات قضایای حملی یا شرطی . منطق تجربی بیکن مبتنی بر روش تجربی و استقرائی بود . روش منطق استعلائی کانت با روش قیاسی و تجربی کاملا متفاوت است. روش کانت تعیین شرایط ماتقدّم شناخت است . روش استعلائی کانت همانند روش ارسطوئی مضمونی ایستا و دارد و فاقد هر گونه پویائی و حرکت است . روش هگل کاملا متفاوت با روش کانت است. روش از دیدگاه هگل به مثابه فراشدی پویا و متحرک است که در آن ساختار آلی و تکوین مقولات را می توان استنتاج کرد . روش هگل نظامی جامع است که در نهایت همه کثرات مقولات در آن تبدیل به وحدت می شود یا به تعبیر دیگر روش صوری است که همه مضمون منطق را در خود جای می دهد.

یکی از عاملان زحمتکش انقلاب اسلامی ایران آیت الله شهید سید محمد حسینی بهشتی بود. ایشان در تاریخ ۲ آبان ۱۳۰۷ در اصفهان متولد شد و در تاریخ ۷ تیر ۱۳۶۰ در تهران به شهادت رسید. از آیت الله شهید بهشتی چند کتاب و آثار ارزشمند در زمینه های دینی مذهبی، سیاسی، قضایی و … به یادگار ماند که یکی از آنها کتاب شناخت از دیدگاه قرآن است. این‌ کتاب‌ شامل مجموعه‌ سیزده‌ بحث‌ میشود که‌ با عنوان‌ شناخت‌ از دیدگاه‌ قرآن توسط‌ آیت‌الله‌ شهید دکتر بهشتی‌ در سالهای۱۳۵۶ – ۵۷ انجام شده‌ است. مکان‌ این‌ بحثها منزل‌ شخصی‌ ایشان‌ است. از هنگام‌ بازگشت‌ ايشان‌ از آلمان، يعني‌ تابستان‌ سال‌1349 ، به‌ علت‌ مراجعات‌ فراواني‌ كه‌ جهت‌ ديدار و بحث‌ و گفتگو با ايشان‌ صورت‌ مي‌گرفت‌ و با توجه‌ به‌ نظمي‌ كه‌ ايشان‌ در تنظيم‌ وقت‌ خود داشتند، تصميم‌ بر اين‌ گرفتند كه‌ بعد از ظهر روزهاي‌ چهارشنبه‌ را به‌ اين‌ امر اختصاص‌ دهند. از نتايج‌ اين‌ تصميم‌ يكي‌ اين‌ بود كه‌ برخي‌ از افراد كه‌ در اين‌ ديدارها شركت‌ داشتند درخواست‌ طرح‌ مباحث‌ نظري‌ ديني‌ را مطرح‌ مي‌كنند كه‌ با استقبال‌ ايشان‌ مواجه‌ مي‌شود. يكي‌ از موضوعاتي‌ كه‌ قرار مي‌شود درباره‌ آن‌ مباحثه‌ شود بحث‌ «شناخت» است. براي‌ خوانندگاني‌ كه‌ آن‌ سالها را درك‌ نكرده‌اند لازم‌ به‌ تذكر است‌ كه‌ اگر چه‌ مباحث‌ مربوط‌ به‌ حوزه‌ معرفت‌شناسي‌ طي‌ عمر چند هزارساله‌ تفكر فلسفي‌ و كاوش‌ علمي‌ بشري‌ همواره‌ مطرح‌ بوده‌ و بخش‌ مهمي‌ از اشتغالات‌ فكري‌ او را تشكيل‌ مي‌داده‌ و بدين‌ لحاظ‌ مبحثي‌ است‌ هميشه‌ زنده‌ و حضور آن‌ در عرصه‌ مبادلات‌ فكري‌ هميشه‌ لازم، اما طرح‌ بحث‌ شناخت‌ توسط‌ دكتر بهشتي‌ در آن‌ زمان‌ حاكي‌ از مطرح‌ بودن‌ آن‌ در گستره‌ قابل‌ توجهي‌ از مبارزان‌ و فعالان‌ نهضت‌ در آن‌ روزهاست. در آن‌ سالها مبحث‌ شناخت‌ در جزوات‌ و كتابهايي‌ با همين‌ عنوان‌ از سوي‌ انديشمندان‌ و فعالان‌ سياسي‌ و اجتماعي‌ پاي‌بند به‌ مرام‌ ماركسي، و طيفي‌ از انديشه‌ورزان‌ و مجاهدان‌ مسلماني‌ كه‌ در كنار شركت‌ فعال‌ در مبارزات‌ سياسي‌ پنهان‌ و آشكار و بويژه‌ حركتهاي‌ مسلحانه‌ زيرزميني‌ عليه‌ رژيم‌ ستمشاهي‌ به‌ تبيين‌ ايدئولوژي‌ تلاشهاي‌ معمولاً‌ سازماندهي‌ شده‌ خود مي‌پرداختند مطرح‌ شده‌ و پرسشهاي‌ فراوان‌ پديد آورده‌ بود. طبيعي‌ است‌ كه‌ بسياري‌ از جوانان‌ تحصيلكرده‌ در دانشگاه‌ و يا خارج‌ از آن‌ به‌ دنبال‌ پاسخهايي‌ روشن‌ و قانع‌ كننده‌ براي‌ اين‌ پرسشها از سوي‌ كساني‌ كه‌ از نظر آنها به‌ لحاظ‌ شناخت‌ عميق‌ و عالمانه‌ از دين‌ شايستگي‌ پاسخگويي‌ داشتند بودند. از جمله‌ اين‌ دين‌شناسان‌ دكتر بهشتي‌ بود كه‌ بويژه‌ در ميان‌ روشنفكران‌ ديني‌ و عالمان‌ ديني‌ روشن‌بين‌ به‌ عنوان‌ شخصيتي‌ مطرح‌ بود كه‌ با توجه‌ به‌ آشنايي‌ مستقيم‌ با افكار غرب‌ از طريق‌ منابع‌ اصلي، شناختي‌ عميق‌ و نقدي‌ عالمانه‌ از آن‌ دارد. ايشان‌ نيز جهت‌ پاسخ‌ به‌ اين‌ درخواست، چنانچه‌ در بيشتر آثار به‌ جاي‌ مانده‌ از ايشان‌ مشهود و معلوم‌ است، رهيافتي‌ قرآني‌ برگزيده‌ و بدين‌ وسيله‌ هم‌ به‌ طرح‌ و تبيين‌ پرسشهاي‌ مسئله‌هاي‌ موجود در اين‌ زمينه‌ و هم‌ به‌ احياي‌ قرآن‌ به‌ عنوان‌ كتابي‌ كه‌ به‌ باور مسلمانان‌ راهنماي‌ بشر است، مي‌پردازند. با وجود امكان‌ ارايه‌ مبحث‌ شناخت‌ به‌ زبان‌ فني‌ و فلسفي، دكتر بهشتي‌ ترجيح‌ مي‌دهد با توجه‌ به‌ سطح‌ مخاطبين‌ خود، كه‌ اگر چه‌ از تحصيل‌كردگان‌ و دانشجويان‌ پرمطالعه‌ آن‌ دورانند اما همگي‌ به‌ ميزان‌ كافي‌ با مقدمات‌ فلسفه‌ و اصطلاحات‌ آن‌ آشنا نبودند، با زباني‌ قابل‌ فهم‌ براي‌ همه‌ مخاطبين‌ سخن‌ بگويد. همچنين‌ موضع‌ ايشان‌ در قبال‌ مبحث‌ شناخت‌ قابل‌ توجه‌ است. ايشان‌ در عين‌ حال‌ كه‌ از طرح‌ اين‌ مبحث‌ استقبال‌ مي‌كنند، به‌ محدوديت‌ كاربرد آن‌ اشاره‌ مي‌كنند و از شركت‌ كنندگان‌ در آن‌ جلسات‌ مي‌خواهند كه‌ منزلتي‌ واقع‌بينانه‌ براي‌ مبحث‌ شناخت‌ قائل‌ باشند و بدين‌ ترتيب‌ از افراط‌ در طرح‌ اهميت‌ و شأن‌ بحث‌ پرهيز كرده‌ و آن‌ را در جايگاهي‌ كه‌ شايسته‌ آن‌ است‌ بنشانند. نكته‌ ديگري‌ كه‌ در لابلاي‌ صفحات‌ اين‌ كتاب‌ مشاهده‌ مي‌شود شيوه‌ برخورد ايشان‌ با مخاطبين‌ است. در حالي‌ كه‌ در بسياري‌ از موارد اختلاف‌ ميزان‌ معلومات‌ دكتر بهشتي‌ با سؤ‌ال‌ كنندان‌ بخوبي‌ آشكار است، سعه‌ صدر ايشان‌ در پاسخگويي‌ به‌ اشكالات‌ و ايرادات‌ مطرح‌ شده‌ جذاب‌ و دلنشين، و براي‌ زمانه‌ ما آموزنده‌ است. اين‌ خود نشان‌ از رابطه‌ دو سويه‌اي‌ دارد كه‌ در آن‌ زمان‌ ميان‌ عالمان‌ ديني‌ روشن‌بين‌ و روشنفكران‌ ديني‌ متعهد برقرار بوده‌ است. با كمال‌ تأسف، بحث‌ شناخت‌ به‌ دليل‌ تقارن‌ با اوج‌گيري‌ نهضت‌ اسلامي‌ و مسافرت‌ ايشان‌ به‌ اروپا و آمريكا جهت‌ ايجاد هماهنگي‌هاي‌ لازم‌ ميان‌ ايرانيان‌ مسلمان‌ مبارز مقيم‌ آن‌ ديار و حركت‌ رو به‌ رشد مردم‌ در ايران‌ عليه‌ نظام‌ ظلم‌ و ستم‌ و بهره‌كشي، ناتمام‌ ماند و هيچ‌ گاه‌ امكان‌ تكميل‌ آن‌ فراهم‌ نشد، هرچند در سال‌1359 بحثهايي‌ در اين‌ موضوع، و اين‌ بار عنوان‌ «شناخت‌ از ديدگاه‌ فطرت»، در طي‌ جلساتي‌ محدود توسط‌ ايشان‌ در شاخه‌ دانشجويي‌ حزب‌ جمهوري‌ اسلامي‌ مطرح‌ شد كه‌ مجموعه‌ آن‌ با همين‌ عنوان‌ از سوي‌ بنياد نشر آثار وانديشه‌هاي‌ شهيد آيت‌الله‌ دكتر بهشتي‌ منتشر گرديده‌ است.

کتابى که پیش روى شماست از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول شامل گفتارى از شهید آیت‏اللّه دکتر بهشتى با عنوان «سه گونه اسلام» است که در سال ۱۳۵۷ ه.ش در اتریش و در جمع دانشجویان عضو اتحادیه انجمن‏هاى اسلامى دانشجویان در اروپا ایراد شده است. این دیدار در خلال سفرى چندماهه در بهار و تابستان آن سال به اروپا و آمریکا و در پى ضرورت سامان‏بخشى به حرکت‏هاى سیاسى مبارزان مسلمان خارج از کشور و با توجه به ورود نهضت اسلامى مردم ایران به مرحله‏اى جدید صورت گرفت. دکتر بهشتى در این گفتار به تحلیل جامعه‌‏شناختى نهضت اسلام، موضع آیات قرآن نسبت به گروه‏هاى گرونده به آن، و پیامدها و دستاوردهاى این بحث تاریخى براى کاربست در شرایط آن روز نهضت اسلامى ایران مى‏‌پردازد. بخش دوم کتاب نیز شامل گفتارى از ایشان است که در همین زمینه و در سال ۱۳۴۷، در زمان اقامت ایشان در آلمان به عنوان مسئول مرکز اسلامى هامبورگ، در شهر هانوفر با عنوان «مراحل اساسى یک نهضت» ایراد شده است. در حالى که در گفتار نخست به طور عمده بر گونه‏شناسى هویتى مسلمانان تاکید شده است، گفتار دوم، این گونه‏شناسى را به مراحل تاریخى نهضت‏هاى مسلکى متصل مى‌‏سازد و به تشریح مراحل پنجگانه آن مى‌‏پردازد. هرچند تحلیل تاریخى و محتوایى این دو گفتار با توجه به زمینه زمانى ـ مکانى و نیز اندیشه و شخصیت دکتر بهشتى به مثابه یکى از رهبران انقلاب اسلامى و معماران جمهورى اسلامى بحث مبسوطى است که در این مختصر نمى‌‏گنجد، اما توجه به دو نکته حایز اهمیت است. نخست، شیوه نگاه وى به قرآن، سنت و برخى مسائل تاریخى صدر اسلام به عنوان منابع جهت‏دهنده به زیست مسلمانى در دنیاى امروز که دین را از متنى تاریخمند به متنى تاریخ‏ساز تبدیل مى‏کند. نکته دیگر، نگرش منظومه‏اى به دین و معارف برخاسته از آن که در تلاشى موفقیت‏آمیز، دست به تألیف مؤلفه‏هاى گوناگون زده، عرفان و عبادات را به صحنه عمل اجتماعى مى‏کشاند و میان ایمان و زیسمت مصلحانه پیوندى استوار برقرار مى‏سازد. امیدواریم کتاب حاضر بتواند نسل جوان ما را با ریشه‏‌هاى انقلاب اسلامى آشنا کرده و ابزار مناسب براى تحلیل زمانه در اختیار آنها قرار دهد.

منح مؤلف هذا الكتاب شهادة الدكتوراه في الفلسفة وذلك من جامعة السوريون أشهر جامعات فرنسا بهذه الدراسة التى يحتويها هذا الكتاب وهى دراسة ذات منظور خاص بالمؤلف لم يسبقه إليه أحد من رأى ان الدراسات السابقة للمنهج الهيجلى تناوله من نظرة ماركسية وليست نظرة هيجل نفسه ولهذا بدء بهذه الدراسة تطور جديد ألحقه بجهود من سبقوه وقد تميز عنهم. لهذا فهو نهاية في داخلها بداية جديدة