جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بینش دوگانه پرستی یا دوآلیسم، نمودار جدال مستمر میان قوای دوگانه در طبیعت است. در پرتو این نمایش آیینی، همواره نیکی، روشنی، زندگی، فرشته و... بر بدی، تاریکی، مرگ، دیو و... پیروز می شود. اما بر مبنای عصیان و نواندیشی در شعر معاصر خصوصا در اندیشه سپهری تاریکی، مرگ، شب، مرداب، لجن و... مقولاتی قابل ستایش هستند و همواره روشنی از دل تاریکی بر می آید و مرگ پایان حقیقت تصور نمی شود. در این مقاله این نازنین بینی و بینش عارفانه که تا اندازه ای مطابق با تفکرات بودائی است در هشت کتاب سپهری مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است.

این پژوهش آگاهانه در مسیری گام نهاده که در مظان بسیاری کژفهمیها قرار دارد. از یک سو پای اگزیستانسیالیسم با همه ی گونه گونی هایش در میان است و از سوی دیگر مولانا که سرشار مضامین فلسفی، الهیاتی، حکمی و حتی روانشناختی است. آیا در این معرکه می-توان حرف نویی زد که تکرار مکررات نباشد؟ با این امید در مقدمه پژوهش بحث خواهیم کرد که آیا نسبت دادن شیوه های تفکر قرن بیستمی به یک متفکر قرن سیزدهمی به لحاظ روش شناختی معتبر است؟ سپس در نخستین فصل از جدی ترین معضله اگزیستانسیالیسم که همان «چیستی آدمی» است، می آغازیم و نشان می دهیم که مولانا نیز این پرسش سهمگین را محور منظومه فکری خود قرار می دهد. در فصل دوم نشان خواهیم داد که مولانا و اگزیستانسیالیسم در نقد عقل بر یک منهاج رفته اند. هر دو از روحیه انتزاع برائت جسته اند و بر پرده پوشی های دلیل و واسطه سازی های فلسفه شوریده و معرفت را جزئی از وجود آدمی شمرده اند. در فصل سوم خواهیم دید که احساسات وجودی انسان در کسب معرفت نقش دارند و در این موضوع نیز منظومه فکری مولانا شباهتهای شگفتی با شیوه های اگزیستانسیال دارد. اما در فصل چهارم بحث می کنیم که انگیزه مولوی از نقد علیت، نه دفاع از ساحت خداوندی بلکه دفاع از آزادی انسانها و قدرت انتخابشان بوده است که برای برجسته سازی این مضمون بازهم شیوه های اگزیستانسیال به یاری ما می-آیند. در فصل پنجم از تعلیق اخلاق و جهش ایمان سخن خواهیم گفت و می بینیم که این مفاهیم با دریافت و تعبیری که ما در وهله نخست از واژگان «تعلیق» و «نسبیت» به ذهنمان خطور می کند، به کلی متفاوت است. زیرا نسبی نمایاندن اخلاق در دوران ما عمدتاً از تردید و احیاناً نفی و انکار در ارزش های دیرینه سرچشمه می گیرد اما داستان در مثنوی از رنگی دیگر است. امید دارم که این تلاش کوچک، گامی نو در شناخت گنجهای معرفت در این سرزمین کهن باشد

در جهان اندیشه دکارتی، عقل مورد نظر او را در درجه ی اول، یک عقل خود بنیاد ومستقل و سپس کمی و ریاضی می یابیم. مولانا عارف و فیلسوف برجسته ی ایرانی در بحث از عقل، گاهی آن را به طور مطلق ، بدون منتسب کردن آن به قیود جزوی و کلی و... مورد بحث قرار می دهد که در این معنا از آن قوه ی قدسی ادراک و فهم و تدبیر امور را مراد می کند که پیروی از آن ما را به سعادت می رساند. اما گاهی برای عقل تقسیماتی از قبیل جزئی وکلی و مکسبی و موهبی و ... قائل می شود که مشهورترین اصطلاح او در مورد عقل همان اصطلاح جزئی و کلی است. در مقایسه دیدگاه دکارت و مولانا در مورد عقل می توان گفت که موضع این دو در اعتقاد به ارزش عقل مقابل حس و وهم و خیال و مبارزه با هر گونه تقلیدگرائی و تأکید بر ابداع و نوآوری و ژرف اندیشی به هم نزدیک است و آنچه این موضع را تقویت می کند، اهمیت بخشی به« اندیشه » در هر دو متفکر است . ولی نقاط افتراق دکارت و مولانا همان سوبژکتیویسم دکارتی و رنگ باختن چند گانگی معیارهای شناخت در مقابل عقل و تساوی این قوه در تمام انسان ها از یک طرف و تقدم اپیستمولوژیکی نفس بر خدا و تلقی جدید از حقیقت و انسان و معرفی این موجود متفکر به عنوان مدار هستی از طرف دیگر در دکارت می باشد.