جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برهان‌ خلقی مشروط به وجود خلق‌ است و بدون وجود خلق، وجود خدا اثبات نمی‌شود. همچنین برهان صدیقین ابن سینا مشروط به «وجودٌ ما» و تقسیم وجود به واجب و ممکن بوده و برهان ملاصدرا نیز مشروط به اصالت وجود و تشکیک و عین ربط بودن وجود معلول به علت است. این در حالی است که وجود خدا مشروط به وجود خلق نیست. بنابراین اگر وجود انکار یا شک شود، یا تقسیم وجود به واجب و ممکن پذیرفته نشود و یا در اصالت وجود یا تشکیک آن و عین ربط بودن معلول به علت تلقی به قبول نگردد و همچنین اگر این مبانی و مقدمات انکار یا شک شوند، نمی‌توان وجود خدا را اثبات کرد. همچنین اگر در صورت استدلال تردید شده یا اعتبار آن نفی شود، نمی‌توان وجود خدا را اثبات کرد. حال که وجود خدای متعال مشروط به شرطی نیست، پرسش این است که: آیا می‌توان برهانی اقامه کرد که اثبات وجود خدا هم مانند وجود او مشروط به هیچ شرطی نباشد؟ برهان صدیقین علامه به این پرسش پاسخ مثبت می دهد و وجود خدا را بدون هیچ شرطی اثبات می‌کند. در برهان علامه، هرچند اصل وجود انکار یا شک شود و نیز مبانی دیگر اثبات وجود خدا در براهین دیگر نفی شوند و یا در آنها تردید شود و نیز شرایط صوری برهان هم انکار یا شک شود، باز هم وجود خدا اثبات می‌شود. بنابراین در برهان علامه اثبات وجود خدا مانند وجود خدا مشروط به هیچ شرطی نیست

توجه به معانی صحیح واژه‌های قرآن نقش مهمی در تفسیر و فهم مراد خداوند متعال دارد. از این‌رو معانی لغات قرآنی یکی از کلید‌واژه‌های مهمِ مفسران در فهم کلام الهی شمرده می‌شود که بر پایه‌ی‌ آن، تفسیر سمت و سویی خاص به خود گرفته و ممکن است در آثار دیگر مفسران نیز تأثیرگذار باشد. یکی از این مفسران، زمخشری است که در تفسیر خود(کشاف)، معانی خاصی برای برخی از واژه‌‌ها برگزیده که مورد نقد دیگر مفسران از جمله علامه طباطبایی قرار گرفته‌اند. در این پژوهش به این سؤال پاسخ داده شده که علامه طباطبایی چه واژه‌هایی از تفسیر کشاف را مورد نقد قرار داده و اعتبار نقدهای ایشان چگونه است؟ این نوشتار، با روش توصیفی-تحلیلی و شیوه‌ی کتابخانه‌ای، ضمن گردآوری این واژه‌ها و ذکر معانی زمخشری و نقد طباطبایی، صحت این معانی و نقدهای صورت گرفته را نیز بررسی نموده تا معلوم گردد که کدام معانی؛ معانی مورد نظر زمخشری یا علامه طباطبایی درست است. نتیجه‌ی‌ پژوهش چنین بیان می‌شود که گرچه غالباً نظرات نقادانه‌ی مؤلف المیزان صحیح است اما در مواردی نیز دیدگاه زمخشری معتبر و ارجح بوده و نقد طباطبایی بر آن وارد نیست.

مسئله عدم ایمان مشرکان به ربوبیت پروردگار متعال، از موضوعات مُسَلم و محرز قرآن کریم است. دلیل شرک آنان در ربوبیت این است که معبودهای خود را نافع، ضار و مالک شفاعت می ­پنداشتند. آنان علی­­رغم اینکه خالقی جز الله نمی­ شناختند، اما شئون ربوبی را به غیرالله نسبت می­ دادند؛ از این­رو، علامه طباطبایی معتقد است، مشرکین با اینکه خالقی جز الله نمی ­شناختند، اما در ربوبیت مشرک بودند؛ زیرا تدبیر امور هستی را در دست معبودهای خود می­ دانستند؛ برخلاف دیدگاه علامه طباطبایی، علمای وهابی مشرکین را در مسئله ربوبیت موحد می­ دانند و معتقدند: مشرکین همان­گونه که به خالقی غیر از الله معتقد نبودند، ربوبیت را از آن الله می­ دانستند و مالک، رازق، محیی، ممیت و مدبری جز الله نمی­ شناختند. ادله فراوانی از قرآن بر بطلان دیدگاه وهابیان مبنی بر عدم شرک مشرکین در ربوبیت دلالت دارد که در این نوشته، مهم­ترین آنها را از زبان علامه طباطبایی بیان خواهیم کرد.

زیارت قبور صالحان و اولیای الهی همواره مورد توجه بوده، تا جایی که بسیاری از علما زیارت قبور را سنت شمرده‌اند و بر جواز آن ادعای اجماع کرده‌اند. از سوی دیگر، ابن‌تیمیه و برخی دانشمندان اسلام، با پیروی از آیات قرآن و روایات، زیارت قبور را تجویز کرده‌اند و سیرة مسلمانان در طول تاریخ اسلام همواره بر مشروعیت، بلکه استحباب سفر برای زیارت مشروعیت سفرهای زیارتی را زیر سؤال برد و به حرمت آن فتوا داد و به تبع او، وهابیان و برخی از سلفیان به ترویج افکار و آرای وی پرداختند؛ از جمله، محمد رشیدرضا است که در موارد متعددی از تفسیر المنار، به دفاع از دیدگاه‌های وی پرداخته‌است. این پژوهش با روش توصیفی‌ـ تحلیلی و با رویکرد انتقادی به دیدگاه‌های صاحب تفسیر المنار و نیز تأکید بر مبانی و اندیشه‌های علامه طباطبائی به این نتیجه رسیده‌ که مشروعیت زیارت قبور، مبتنی بر شواهد قرآنی، روایی و عقلی بوده‌است و اتهامات صاحب المنار مبنی بر تکفیر و مشرک خواندن شیعیان و بدعت شمردن زیارت اهل قبور، با ظواهر و محتوای آیات قرآنی و روایی همخوانی ندارد و چنین نسبت‌ها و تشکیک‌های مذهبی، ناشی از عدم درک صحیح نسبت به مبانی اعتقادی توحیدی شیعه و خلط اوصاف اولوهیت حق تعالی با واسطه‌ها و جلوه‌های الهی در عرصة تکوین و تشریع نظام هستی و پیروی متعصبانه از مبانی ابن‌تیمیه و مکتب سلفیه می‌باشد و زیارت اهل قبور از مصادیق یادکرد و بزرگداشت بزرگان دین و اهتمام به شعائر دینی و تجلی عبودیت پروردگار می‌باشد و مستندات قرآنی، روایی و شواهد تاریخی فراوانی، مؤید آن وجود دارد.

یکی از برجسته‌ترین نیازهای انسان در زندگی اجتماعی، زندگی کردن در محیطی است که همواره از قسط و عدل در جامعه برخوردار باشد. عدالت اجتماعی باعث می‌شود تا افراد جامعه در پرتو تعالیم و قوانین ارزشمند رشد کنند. از سویی، عدالت اجتماعی، از جمله اهداف مهم اسلام و اهمیت آن تا به آنجاست که یکی از بنیادهای مذهب شیعه به شمار می‌آید. در این جستار، سعی بر آن است تا عدالت اجتماعی از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی و علامه طباطبائی بررسی شود. بر اساس این دو دیدگاه، همة انسان‌ها خواستار عدالت هستند و عدالت به عنوان مؤلفه‌ای مهم در همة ساختار هستی وجود دارد و موجب رشد فرد و جامعه و نیز تداوم زندگی فردی و اجتماعی می‌شود. در این پژوهش که به روش توصیفی‌ـ تحلیلی صورت پذیرفته‌است، علاوه بر اختلاف دیدگاه‌ها در برخی موضوعات، می‌توان به مهم‌ترین نتایج بین دو دیدگاه در «تحلیل عقلی زندگی اجتماعی»، «جهاد»، «رفع اختلاف‌ها»، «دستور به برپایی قسط و عدل در جوامع انسانی» و «ارتباط حق و قانون» اشاره کرد.

علامه طباطبائي در سه گام به غايتمندي افعال مي‌پردازند: گام نخست اثبات غايتمندي هر حرکتي؛ گام دوم اثبات غايتمندي فاعل‌هاي کمال‌پذير در حرکت‌هاي عرضي و جوهري؛ و گام سوم اثبات غايتمندي فاعل‌هاي کمال‌ناپذير. در اين پژوهش با روش توصيفي ـ تحليلي، بعد از تحليل عبارات علامه به اين نتيجه رهنمون مي‌شويم که تعريف جامع غايت عبارت است از «کمال و تمامي که مراد و مقصود بالذات فاعل براي انجام فعل است». در ادامه با توجه به تقارن معنايي غايت و مصلحت، به بحث مصلحت در افعال الهي و انساني مي‌پردازيم و درنهايت به اين نتيجه مي‌رسيم که غايت و مصلحت، در افعال انساني به‌جهت کمال مفقودي که دارند، خارج از فعل است؛ اما در افعال الهي، نفس فعل الهي است. مطابق اين برداشت، ديدگاه اشاعره‌ که افعال الهي را داراي مصالح نمي‌دانند، همچنين ديدگاه معتزله که افعال الهي را داراي مصالح مربوط به خلايق مي‌دانند، مردود مي‌شود.

طباطبایی و شنقیطی از مفسران معاصرند که تفسیر قرآن به قرآن نوشته‌اند. این پژوهش، به دنبال پاسخ به این پرسش است که: با توجه به روش یکسان تفسیری این دو مفسر، چه تفاوت‌ها و اشتراکاتی در مبانی، منابع و گرایش تفسیری ‌طباطبایی و شنقیطی وجود دارد؟ روش گردآوری اطلاعات در این نگارش، کتاب‌خانه‌ای و روش تحقیق، توصیفی‌مقایسه‌ای است. به نظر می‌رسد در حوزه مبانی، هر دو مفسر، به اعجاز، و مصونیت قرآن از تحریف معتقدند. طباطبایی در بحث جامعیت قرآن، معتقد است فقط آنچه برای هدایت بشر نیاز است، در قرآن وجود دارد اما شنقیطی معتقد است تمامی علوم، از جمله طب و هندسه و غیره، در قرآن وجود دارد. شنقیطی، برخلاف طباطبایی، نسخ آیه با روایت و نسخ تلاوت را قبول دارد. طباطبایی از روایات تفسیری به عنوان مؤید، و شنقیطی به عنوان منبع مستقل استفاده می‌کند. از منابع مشترک هر دو مفسر، سنت، لغت و تاریخ است؛ اما نحوه استفاده آن ‌دو از این منابع یکسان نیست. گرایش مشترک دو مفسر گرایش‌های ادبی و کلامی است؛ اما طباطبایی گرایش اجتماعی و فلسفی، و شنقیطی گرایش فقهی دارد. در نهایت، می‌توان گفت این دو مفسر علی‌رغم روش تفسیری یکسانِ قرآن به قرآن، تفاوت‌های متعددی در مبانی و منابع و گرایش، و نیز نتایج تفسیری دارند.

در سورة «ص» بیان شده که سلیمان (ع) به سبب اشتغال به بازدید تعدادی اسب، از ذکر خداوند (نماز عصر)، غافل شد، لذا آن حضرت فرمود: «رُدّوها علیَّ». در تبیین مرجع ضمیر «رُدّوها علیَّ» و نیز جملۀ «تَوارَت بالحجاب»، دو قولِ بازگشت «خورشید» یا «اسب‌ها» ذکر شده است؛ اما در هر دو قول اشکالات جدّی وجود دارد، این مقاله به روش علمی ـ تحلیلی با محوریت دیدگاه علامه، ضمن بازپژوهی در تفاسیر فریقین و نیز استفاده از منابع تفسیری معتبر، با هدف رفع ابهامی که بر مرجعیت ضمیر، عارض گردیده، ضمن ارائۀ فرضیه‌ای جدید، به این نتیجه رسیده که هر چند دیدگاه صحیح، قول «بازگشت خورشید» است؛ اما مراد، بازگشت خورشید در جهت معکوس نیست، بلکه مفهوم آن، «جابه‌جایی و انتقال سلیمان (ع)» به سمت غرب است.

عصمت، به عنوان یکی از مؤلّفه‌های مهمّ در باب نُبُوَّت به شمار می‌رود که بدون توجّه به آن، مبحث نبوّت، منتفی می-گردد. این مقوله، در دو بُعد زندگی وحیانی و حیات عادی انبیاء، مورد بررسی قرار می‌گیرد. در بُعد وحیانی، عصمت انبیاء، مورد اتّفاق نظر تمامی متکلّمان، فلاسفه و دیگر اندیشمندان قرار دارد؛ امّا در بُعد زندگی عادی، این مسئله، محل اختلاف است. در تاریخ تفکّر اسلامی، عصمت، به عنوان یک مسئله‌ی بسیار مهمّ کلامی به شمار می‌رود که مورد اهتمام جدّی متکلّمان مسلمان قرار گرفته است؛ چنان‌که متکلّمان عدلیه و متکلّمان امامیه، عصمت انبیاء، را به عنوان موهبتی الهی پذیرفته و آن را با اختیار معصوم، سازگار می‌دانند؛ امّا متکلّمان معتزله، ضمن تأکید بر اختیار معصوم، ملکه‌ی عصمت را، به دوران پس از بعثت انبیاء، نسبت می‌دهند. در این جستار، به دنبال اثبات این فرضیّه است که ضرورت عصمت انبیاء الهی، را، اثبات نماید. در راستای این فرضیّه، علّامه طباطبائی ضمن پذیرش دیدگاه متکلّمان امامیّه، به شیوه‌ای خاصّ خود به تفسیر عصمت پرداخته‌ است. این فیلسوف نوصدرایی، بر اساس موازین کلامی و فلسفی خویش، عصمت را مورد بررسی قرار داده و آن را به عنوان ویژگی ذاتی مبحث نبوّت به اثبات می‌رساند.