جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آراء اخلاقی محمدحسین طباطبایی، پس از انتشار مقاله ششم از کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم، به بحث‌های زیادی دامن زده است. برخی همچون مرتضی مطهری نظریات طباطبایی را مورد انتقاد قرار داده و آن را موجب نسبی گرایی (بدون معیار شدن) در اخلاق دانسته‌اند. این مقاله قصد دارد تا نشان دهد چگونه طباطبایی برای اولین بار در سنت فلسفه اسلامی تلاش کرده میان اعتباری و متغیر بودن حسن و قبح و جاودانگی اصول اخلاقی جمع کند. تاکید بر ثبات اعتباریات عمومیِ مبتنی بر میل به بقاء و تأکید بر معیار لغویت به عنوان ملاک ارزیابی از یک سو و تکثر اعتباریات خصوصی و نظام دارای طبقه بندی اعتبارات عمومی از سوی دیگر، خوانشی از آراء طباطبایی به دست می دهد که هم با قرائتی جدید از نسبی‌گرایی اخلاقی یعنی رویکرد ترکیبی (Mixed Position) سازگار باشد و هم انتقاد نسبی شدن (بدون معیار بودن) اخلاق را از نظریات طباطبایی رفع کند. به عبارت دیگر نوعی مطلق گرایی نااخلاقی که در درون خود نسبت به نظام های اخلاقی متعدد دیدگاهی نسبی گرایانه دارد.

غالباً کشف باورهاي توحيدي قلبي را غيرممکن انگاشته‌اند و از کاربرد آنها در تحقيقات مربوط به دانش‌هاي انساني غفلت شده است. اين پژوهش راهي را براي زدودن اين کاستي مي‌پيمايد و با بهره‌گيري از تبيين علامه مصباح يزدي درباره «مراتب توحيد» که اهميت و ضرورت باور به ربوبيت تشريعي الهي را در ميان مراتب توحيدي مطرح کرده ‌است، وارد بحث مي‌شود. سپس از انديشه علامه طباطبائي درخصوص عوامل انگيزشي بهره ‌برده که مطابق آن، ارزش‌ها از باور قلبي متأثرند و ساير عوامل انگيزشي براي تأثير بر ارزش‌ها، نيازمند تأثيرگذاري بر درک قلب هستند. نتيجه حاصل از تطبيق و ترکيب اين دو انديشه، بيان مي‌دارد که باور قلبي نسبت به ربوبيت تشريعي الهي، نخستين و ريشه‌اي‌ترين عامل در ايجاد و گسترش ارزش‌هاست. با قوت گرفتن اين باور، شاهد غلبه ارزش‌هاي معنوي هستيم و در صورت تضعيف آن، غلبه ارزش‌هاي مادي را نظاره خواهيم کرد. اهميت اين تأثيرگذاري تا جايي است که با سنجش ارزش‌ها و کشف غلبه مادي يا معنوي آنها در عرصه‌هاي فردي و اجتماعي، مي‌توان به ضعف و قوت باور مزبور پي‌برد. اين تحقيق از نوع کيفي بوده و از روش توصيفي ـ تحليلي استفاده کرده و از روش کلامي ـ روان‌شناسي نيز در گزينش، چينش، تحليل و ارائه گزارش نهايي بهره ‌برده است.

در سال‌هاي گذشته با بروز برخي مشکلات اقتصادي و کاهش ارزش پول ملي و افزايش قيمت ارزهاي بين‌المللي اين انگيزه در بخشي از افراد جامعه شکل گرفت تا با سرمايه‌گذاري در بازارهايي همچون ارز، مسکن و خودرو از اين بستر منافعي ببرند. با شيوع اين نگرش در تعداد قابل‌توجهي از افراد جامعه، اهميت بررسي ابعاد مختلف قانوني، اقتصادي، فقهي و اخلاقي اين نوع سفته‌بازي امري واضح است. البته بررسي دقيق و علمي هرکدام از ابعاد مذکور نيازمند پژوهشي جداگانه است. اما با توجه به اينکه بررسي ابعاد اخلاقي اين قبيل سفته‌بازي‌ها کمتر مورد توجه قرار گرفته است، ضرورت تبيين اين بُعد، از اهميت و ضرورت بيشتري برخوردار است. اين مقاله به روش توصيفي ـ تحليلي به بررسي ابعاد اخلاقي اين نوع فعاليت‌هاي اقتصادي با محوريت آيه 34 سورة «توبه» و براساس ديدگاه تفسيري علامه طباطبائي مي‌پردازد. نتيجه پژوهش اينکه با خريد و حبس ارز، مسکن و خودرو و با ورود نقدينگي به اين بازارها جريان معاملات اقتصادي و رونق آنها دچار اخلال مي‌شود و از اين جهت امري غيراخلاقي است. همچنين ورود به اين نوع سفته‌بازي‌ها آسيب‌هاي اخلاقي همچون تقدم منفعت شخصي بر منفعت جامعه، بي‌اعتنا نسبت به قشر ضعيف جامعه، اشتياق نسبت به آشفتگي و گراني در اقتصاد و شادماني از ضرر ديگران را در پي دارد.

فیلسوفان مسلمان، نخست معقولات را به دو دسته معقولات اولی و معقولات ثانیه تقسیم کرده‌اند. خود معقولات ثانیه نیز با توجه به تفاوت منشأ انتزاع برخی مصادیق آنها از برخی دیگر، بعدها به دو قسم معقولات ثانیه منطقی و معقولات ثانیه فلسفی تقسیم شده‌اند. حکمای پیرو مکاتب مختلف، درباره کیفیت دست‌یابی به معقولات اولی راه‌کارهایی را ارائه داده‌اند. اما درباره فرایند دست‌یابی به معقولات ثانیه (به‌خصوص معقولات ثانیه فلسفی)، طرح خاصی ارائه نشده است. به‌ظاهر، علامه طباطبایی نخستین کسی است که درباره فرایند دست‌یابی به تمام معقولات (به‌خصوص معقولات ثانیه فلسفی)، طرح خاصی ارائه داده است. در این مقاله، با روش تحلیلی ـ توصیفی، ضمن اشاره به تاریخچه بحث از کیفیت دست‌یابی به معقولات، دیدگاه علامه طباطبایی را مورد بررسی و نقد قرار داده‌ایم و در نهایت، نظر مورد قبول خود را بیان کرده‌ایم. هدف مقاله این است که نشان دهد طرح علامه طباطبایی درباره کیفیت دست‌یابی به معقولات (به‌خصوص معقولات ثانیه فلسفی) تام نیست و نظر صحیح همان طرح صدرالدین شیرازی است که با توجه به حقیقت قوه واهمه و گستره آن بیان شده و در آثار برخی محققین به شهود عقلی موسوم است. فیلسوفان مسلمان، نخست معقولات را به دو دسته معقولات اولی و معقولات ثانیه تقسیم کرده‌اند. خود معقولات ثانیه نیز با توجه به تفاوت منشأ انتزاع برخی مصادیق آنها از برخی دیگر، بعدها به دو قسم معقولات ثانیه منطقی و معقولات ثانیه فلسفی تقسیم شده‌اند. حکمای پیرو مکاتب مختلف، درباره کیفیت دست‌یابی به معقولات اولی راه‌کارهایی را ارائه داده‌اند. اما درباره فرایند دست‌یابی به معقولات ثانیه (به‌خصوص معقولات ثانیه فلسفی)، طرح خاصی ارائه نشده است. به‌ظاهر، علامه طباطبایی نخستین کسی است که درباره فرایند دست‌یابی به تمام معقولات (به‌خصوص معقولات ثانیه فلسفی)، طرح خاصی ارائه داده است. در این مقاله، با روش تحلیلی ـ توصیفی، ضمن اشاره به تاریخچه بحث از کیفیت دست‌یابی به معقولات، دیدگاه علامه طباطبایی را مورد بررسی و نقد قرار داده‌ایم و در نهایت، نظر مورد قبول خود را بیان کرده‌ایم. هدف مقاله این است که نشان دهد طرح علامه طباطبایی درباره کیفیت دست‌یابی به معقولات (به‌خصوص معقولات ثانیه فلسفی) تام نیست و نظر صحیح همان طرح صدرالدین شیرازی است که با توجه به حقیقت قوه واهمه و گستره آن بیان شده و در آثار برخی محققین به شهود عقلی موسوم است.

به نظر می‌رسد از نقاط ضعف فلسفه اسلامی در طول تاریخ فلسفه این نیست که انتزاعی و ذهنی محض باشد؛ بلکه اشکال عمده این است که غالباً به‌صورت ذهنی صرف باقی مانده و امتداد عملی نیافته است. البته در این میان، فلاسفه‌ای چون علامه طباطبایی(ره) به برخی مباحث فلسفی امتداد عملی بخشیده‌اند. از جمله این تلاش‌ها، تبیین خاصی از علیت است که در حکمت متعالیه وجود دارد؛ به این‌گونه که ملاصدرا از مسأله وجود رابط به‌طور بدیعی در بحث علیت بهره برده است. شاگردان مکتب متعالیه (مانند علامه طباطبایی) نیز به این مسأله توجه شایسته‌ای داشته‌اند. علامه طباطبایی(ره) در مسلک اخلاقی خود که درواقع خود برگرفته از مسلک اخلاقی ویژه قرآن (روش احراقیه) است، این تبیین ویژه از علیت را به‌کار گرفته که در بحث‌های تفسیری وی نیز متبلور است. طبق این تبیین، معلول در حکم وجود رابط و عین‌الربط به علت است. لذا توجه و درک این‌ نگاه توحیدی سبب رفع رذایل اخلاقی می­شود؛ زیرا ریشه رذایل در انسان، همان نفس اماره و منیت اوست. درحالی‌که نگاه یادشده، جایی برای منیت انسان باقی نمی‌گذارد.

هدف پژوهش حاضر بررسی مرگ‌اندیشی از دیدگاه علامه طباطبایی و اروین یالوم است. برای بررسی این موضوع از روش تحقیق توصیفی‌ـ‌تحلیلی استفاده شده است. برخی نتایج نشان داد که یالوم هرچند مانند برخی دیگر از متفکران وجودی‌گرا، مرگ را پایان‌بخش زندگی انسان می‌داند، اما اندیشیدن دربارۀ مرگ را برای زندگی معناآفرین و ارزش‌بخش تلقی می‌کند. از نظر یالوم، از جمله عوامل مهمی که انسان‌ها را متوجه مرگ (خودشان) می‌کند، واقع‌شدن یا در مواجهۀ نزدیک قرارگرفتن با مرگ، عامل زمان، بررسی دقیق رؤیاها و خیال‌پردازی‌های فردی، وسایل کمکی مصنوعی و غیره است؛ و از جمله درمان‌های عملی اضطراب مرگ ایجاد اثری هنری، بودن در کنار افرادی کـه در شرف مرگ هستند و غیره می‌باشد؛ از دیدگاه علامه طباطبایی، آن چیزی که با مرگ از بین می رود، همان بعد جسمی انسان می‌باشد و آن چیزی که باقی است و از یک نشئه به نشئۀ دیگر می‌رود، همان بعد روحی انسان می‌باشد. از دیدگاه او، جهان هستی از خداوند متعال نشئت گرفته و در قدرت تدبیرگرانۀ حق متعال قرار دارد.

مسئله تأثیر شیاطین در معرفت دینی، از مسائلی است که خاستگاه قرآنی دارد. پژوهش پیش رو تلاش دارد با روش توصیفی تحلیلی و به شیوه کتابخانه‌ای، تأثیرات شیاطین در کسب معرفت دینی از منظرآیات قرآن را با تأکید بر آرای علامه طباطبایی، کیفیت و کمیت سنجی نموده و گستره آن را بیان نماید؛ یافته‌های پژوهش حاکی است شیطان با ایجاد غفلت و تضعیف عقل، تلاش دارد انسان را از کسب معرفت دینی بازنماید و با زینت بخشی به پندار و کردار، انحراف در معرفت دینی او ایجاد کند. نتیجتا انسان با پیروی محض از هوای نفس و دلبستگی به دنیا، در معارف دینی دچار گسست می‌شود و شیطان بر او تسلط کامل یابد. بدین ترتیب تلاش شیطان در زوال معرفت دینی محقق می‌شود. در چنین مرحله‌ای انسان به تکذیب آیات الهی می‌پردازد.

مکتب معنا‌درمانی به عنوان یکی از مکاتب روان درمانی‌ اگزیستانسیالیسم، توسط ویکتور فرانکل ابداع شد. اصلی‌ترین رسالت این مکتب تاکید بر اهمیت معنای زندگی و نقش بی بدیل آن در رهایی از خلا وجودی و پوچی در زندگی است. سه باور اصلی ما بعدالطبیعی این مکتب عبارتند از: اعتقاد به وجود خدا، دین و جاودانگی. تحقیق حاضر که به روش توصیفی ـ تحلیلی و از طریق منابع کتابخانه‌ای صورت‌گرفته پس از واکاوی دقیق باورهای مابعدالطبیعی مکتب فرانکل آنها را براساس مبانی فکری علامه طباطبایی(ره) ارزیابی می‌کند. سؤال اصلی تحقیق این است که مهم‌ترین باورهای مابعدالطبیعی مکتب معنادرمانی فرانکل چیست؟ و اشتراکات و افتراقات آنها نسبت به آموزه‌های اسلامی ـ بر مبنای آراء علامه طباطبایی ـ کدام است؟ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد؛ تبیین نادرست و سطحی از مفهوم خدا و تنزل آن از مرتبه واجب الوجودی به مرتبه معنا دهنده‌گی محض، تعریف حداقلی از دین و نگاهی پلورالیستی و ابزارگرایانه به آن و عدم توجه به حقیقی بودن سعادت و تعابیر مبهم از جاودانگی از مهم‌ترین نقطه افتراق دیدگاه فرانکل و علامه طباطبایی در حوزه باورهای مابعدالطبیعی است.

تفاسیر مختلف از واژة «خزائن» در آیة شریفة «وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ» (حجر: 21) سبب تشتت آرای مفسران در این زمینه گردیده است. از جمله اندیشمندانی که به تبیین این آیه همت گماشته­اند، علامه طباطبایی است که با صبغة فلسفی می­کوشد ضمن توجه به معنای ظاهری آیه و با تکیه بر اصول فلسفی همچون تشکیک وجود، تفسیری متناسب با آموزه­های دینی برای خزائن الهی ارائه دهد. برخی از پژوهشگران بر تفسیر فلسفی ایشان از خزائن اشکالات متعددی را وارد کرده­اند که گاه ناشی از بدفهمی از عبارات ایشان است. نوشتار حاضر با روشی توصیفی- تحلیلی، ضمن مروری بر رویکرد تفسیری علامه طباطبایی در آیة مذکور، به نقد و ارزیابی اشکال­های مطرح‌شده به تفسیر­ ایشان می­پردازد. بررسی­ها بیانگر آن است که علامه با درنظرگرفتن مراتبی در عالم وجود، می­کوشد تحلیلی وجودی از این آیه برای نزول فیض و رحمت الهی در مراتب مختلف هستی ارائه دهد؛ از این رو موجودات محدود و مقدر که در ابتدای امر همان امور جسمانی‌اند، پیش از نزول و ظهور در عالم ماده، حقایقی ورای این عالم دارند که خزائن نامیده شده و متعلق به عالم امرند. این خزائن چون قبل از تنزل و تقدرند، محدود به حد و قدر مادی نیستند؛ اگرچه محدود به حد معلولیت (قدر امکانی)‌اند

در علم اصول، باور جازم مکلفان قطع ناميده مي‏شود که گستره آن، از علم تا جهل مرکّب را دربر مي‏گيرد. در فصل‌بندي و تبيين مطالب علم اصول، به جنبه روان‏شناختي قطع بسيار پرداخته شده، ولي بُعد معرفت‏شناختي آن عمدتاً فراموش شده است. مرحوم علامه طباطبايي ازجمله کساني است که بر کتاب کفايهًْالاصول حاشيه زده است، ويژگي حاشيه مرحوم علامه اين است که بُعد معرفت‏شناختي قطع را پررنگ کرده است. آخوند خراساني قطع را اعتقاد جازمي مي‌داند که از نظر صاحب يقين مطابق با واقع باشد و حجيت آن را ذاتي برشمرده و قائل به کاشفيت براي آن است؛ اما به باور علامه طباطبايي، قطع اساساً کاشفيتي ندارد و حجيت قطع هم ذاتي نيست. ازاين‏رو، نوشتار پيش‌رو بنا دارد به قطع و يقين از منظر علم اصول و معرفت‌شناسي بر مبناي آخوند خراساني و علامه ‌طباطبايي بپردازد. اين پژوهش از سنخ پژوهش‌هاي نظري و توسعه‌اي است و اطلاعات و مواد اوليه تحليل به روش کتابخانه‌اي گردآوري شده و با روش استدلال و نه فنون آماري، مورد تجزيه و تحليل عقلاني قرار گرفته است.