جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«استدلال‌ زبان‌بنیاد» استدلالی از ساختار زبان برای فهم ساختار جهان است. این نحوه استدلال اگرچه در بستر فلسفه تحلیلی بازنمایی شد، اما می‌توان نمونه‌هایی از این استدلال را در سنت فلسفه اسلامی به‌دست داد. تأثیر مسأله بساطت یا ترکب مشتق بر اصالت وجود از نمونه‌های این استدلال است. در این مقاله به روایتی اجمالی از این تأثیر پرداخته و نوع نگرش علامه به این استدلال را بررسی می‌کنیم. لذا روشن خواهد شد که علامه با چنین استدلال‌هایی در سنت فلسفی موافق نیست. استدلال علامه بر وجود رابط به ظاهر در زمره استدلال‌های زبان‌بنیاد جای دارد و اگر چنین باشد نوعی ناسازگاری در مواجهه علامه با این مدل استدلال به چشم می‌خورد. با ارائه دو استدلال بدیل بر خارجیت وجود رابط و نقد تقریر شارحان علامه از استدلال او، این استدلال را از ذیل استدلال‌های زبان‌بنیاد خارج خواهیم کرد.

وجود طبیعت و تحقق علیت در اجزای آن، از مسلمات دانش‌های مختلف است. به‌جز اندکی از شکاکان یا ایده‌آلیست‌ها کسی آن را انکار نکرده، اما استقلال طبیعت از ماوراء و انحصار علیت در میان اجزایش طرفدارانی دارد. یکی از ادعاهای متناظر، بستار علی در فیزیک است. در این اصل ادعا می‌شود که پدیده‌های فیزیکی ناشی از علل فیزیکی‌اند و ماوراء یا وجود ندارد، یا دخالتی نمی‌کند و یا نقش تبیینی ندارد. بنابراین برای تبیین رخدادهای فیزیکی نیازی به بررسی نقش عوامل ماورائی نیست. فلاسفه‌ مسلمان نیز معتقدند که وقایع طبیعی معلول طبیعت نوعیه‌ اشیاء بوده و خود طبیعت «فاعل مباشر» است. چنین اندیشه‌ای مستعد آن است که با اصل بستار علی یکی فرض شود. بررسی‌های فلسفی نشان می‌دهد که این دیدگاه با بستار علی یکی نیست؛ چراکه فلاسفه با پذیرش علل ماورائی و نفس و دخالت آنها در رخدادهای طبیعی، انحصار علیت در علل فیزیکی را رد می‌کنند. بنابراین انحصار روش بررسی طبیعت در حس و تجربه انکار می‌شود. علامه طباطبایی نیز همین دیدگاه را دارد. لذا نمی‌توان ایشان را هم‌نظر با طرف‌داران بستار علی دانست. مسأله‌ فوق با مراجعه به متون موجود درباره این دیدگاه‌ها به روش تحلیلی و عقلی بررسی خواهد شد.

یکی از مسائل مهم در عرصه دین‌پژوهی، مسأله منشأ دین است. برخی خاستگاه دین را اراده تشریعی خداوند و گروهی آن را امور بشری (مانند جهل) معرفی می‌کنند. علامه طباطبایی1 از دین‌شناسان برجسته است که در آثارش به‌طور گسترده به مسأله خاستگاه دین پرداخته است و بر آن است که دین خاستگاهی وحیانی ـ فطری دارد و هر یک از این دو خاستگاه، کارکردهای متقابلی دارند که در مجموع موجب نیازمندی همیشگی بشر به دین برای رسیدن به سعادت می‌شود. مسأله اصلی این پژوهش، بررسی کارکردهای مزبور از دیدگاه علامه طباطبایی است. بدین منظور، این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی بر آثار ایشان متمرکز شده است. از نگاه وی، دین به دین فطرت (فطری) و دین وحیانی تقسیم می‌شود. دین فطرت مشتمل بر اعتقادات و احکامی است که فطرت به آنها رهنمون می‌شود. دین فطرت و دین وحیانی کارکردهای متقابلی دارند. بدین شرح که دین فطرت مبنای تعالیم دین وحیانی است و انسان را به دین وحیانی هدایت می‌کند و جاودانگی تعالیم دین وحیانی و جهانی بودن آنها را تضمین می‌کند. دین وحیانی نیز در شناساندن آموزه‌های دین فطرت، تشریح، تعدیل، تأیید و احیای آنها نقش مهمی بر عهده دارد.

مسائل فلسفه اولی با برهان اثبات می‌شوند که این برهان یا لمی است و یا انی. هر یک از این دو نیز به اقسامی تقسیم می‌‌شوند. از نظر علامه طباطبایی1 دلیل (یعنی سلوک از معلول به علت) و هر استدلالی که مستلزم سلوک از معلول به علت باشد، بالذات معطی یقین نیست. ازاین‌رو مسائل فلسفی به‌واسطه آنها اثبات نمی‌شوند و بالذات این ادله در فلسفه راه ندارند. از نظر او با آنکه برهان لمی معطی یقین است، در فلسفه راه ندارد؛ چراکه ورودش در فلسفه مستلزم معلولیت موجود از جهت وجود است. مدعای علامه را اساتیدی همچون علامه مصباح1، علامه جوادی آملی و آیت‌الله فیاضی مناقشه کرده‌اند. ما در این جستار به روش برهانی نشان می‌دهیم که هیچ‌یک از مناقشات مطرح‌شده، مدعای علامه طباطبایی1 را از کار نمی‌اندازد؛ چراکه با برهان نشان می‌دهیم که: یا برهان «لمی» است، ولی ثبوت حکم از اعراض ذاتیه موجود از جهت وجود نیست. پس مسأله‌ای در فلسفه نیست. یا برهان «لمی» نیست و حکم از اعراض ذاتیه موجود از جهت وجود است و حد وسط و حد اکبر از ملازمات عامهاند و مسأله از مسائل فلسفه اولی است.

یکی از مسائل پیرامون اعتباریات، پیشینه آن در میان حکماست. در این نوشتار، برای بررسی دقیق این مسأله، نخست ویژگی‌های ادراکات اعتباری از نظر علامه طباطبایی استخراج شده و در گام بعد در آثار فارابی جست‌وجو می‌شوند. این ویژگی‌ها از نظر علامه1 به این شرحند: ـ بر اساس نیازهای اجتماعی انسان وضع می‌شوند. ـ در صدد کشف واقعیت نبوده و دارای نفس‌الامر نیستند. ـ از مشهورات و مخیلات تشکیل شده‌اند، ـ موجب تکامل انسان نیستند، ـ فایده آنها تنها در انگیزش انسان به سوی انجام فعل است، ـ این علوم منشأ حقیقی دارند و با جعل مفهومی حقیقی برای حکایت از شیء دیگر شکل می‌گیرند، ـ قوه شکل‌دهنده این مفاهیم و گزاره‌های مربوط به آنها، عقل عملی و قوای ادراکی تحت فرمان آن، یعنی واهمه و متخیله هستند و ... . با جست‌وجو در آثار فارابی، این خصوصیات را می‌توان در گزاره‌های غیر یقینی شامل «جدلی (مشهورات)، خطابی (مقبولات) و شعری (مخیلات)» یافت. علامه طباطبایی مجموع این گزاره‌ها را با عنوان واحد اعتباریات بررسی نمود و چگونگی شکل‌گیری، ارزش معرفتی و کارکرد‌هایشان را با تفصیل و دقت بیشتری توضیح داد. بحث از اعتباریات می‌تواند توجه دانشمندان را به نقش این ادراکات در علوم انسانی معاصر و تمایزشان با علوم عملی حقیقی برانگیزاند.

علامه طباطبایی همچون عموم حکمای مسلمان، اصل علیت را گزاره‌ای ضروری می داند و از بدیهیات اولیه می‌شمارد بلکه انکار آن را خروج از فطرت انسانی می‌داند. او اصل علیت را اثبات‌ناپذیر و متمایز از مسأله مناط حاجت تلقی می‌کند. با توجه به این دیدگاه، مسأله اصلی پژوهش کنونی، طرح و بررسی مهم‌ترین مباحث معرفت‌شناسی در ساحت اصل علیت با تأکید بر نگرش علامه طباطبایی است. مهم‌ترین مباحث معرفت‌شناسی مربوط به این اصل در ویژگی‌های معرفت‌شناختی آن تبلور می‌یابد. ازاین‌رو پس از بررسی تقریرهای گوناگون اصل علیت از باب مقدمه، ویژگی‌های معرفت‌شناختی آن (همانند ضروری، بدیهی اولی، اثبات‌ناپذیر و تحلیلی یا ترکیبی بودن) را برمی رسیم و دلیل آنها را تبیین می‌کنیم. دستاورد این جستار، امتناع اقامه برهان حقیقی برای اثبات اصل علیت است. هر استدلالی که برای اثباتش ارائه شود، حتی اگر از راه احتمالات باشد، تنبیهی یا جدلی است؛ زیرا اعتبار هر استدلالی ـ اعم از له و علیه، موافق و مخالف ـ بر پذیرش این اصل مبتنی است و بدون آن هیچ استدلالی نمی‌توان اقامه کرد.

علامه طباطبایی متفکری است که به مطالعات مقایسه‌ای عرفان علاقه وافری نشان داده است. مبنای علامه در این مطالعات، وجود دین فطری توحیدی به‌عنوان ریشه تمامی ادیان و وجود گرایش و بینشی فطری به‌عنوان اصل تمامی عرفان‌هاست. ایشان در حوزه سلوک، معرفت‌النفس را روش سلوکی مشترکی میان تمامی عارفان مسلمان و غیر مسلمان می‌داند و ریشه آن را در فطرت آدمی جست‌وجو می‌کند. علامه معتقد است به جهت هوای نفس یا غفلت سالک از برخی مبانی توحیدی، در برخی از نحله‌ها روش معرفت‌النفس از مسیر اصلی خود منحرف شده و به جای آنکه طریقتی برای رسیدن سالک به معرفت خداوند باشد، نگاهی استقلالی بدان شده و سالک را از وصول به هدف معرفت‌الرب باز داشته است. علامه در حوزه معرفت، غایت عرفان را قرب به حقیقت غایی و وصول به توحید قیومی وجودی می‌داند و بر آن است که می‌توان ظهوراتی از این توحید را در متون مقدس سایر ادیان هم مشاهده کرد؛ هر چند که در اینجا نیز در برخی از مکاتب، به‌جهت فهم‌ناپذیری عمومی برخی از معارف، کنار گذاشتن عقل و جایگیری سنت استعباد، انحرافاتی در این تلقی توحیدی نیز رخ داده است و موجب شده که در طول تاریخ برداشت‌هایی شرک‌آلود از این متون مقدس ارائه شود. علامه طباطبایی در بررسی‌های تطبیقی خود در زمینه عرفان، ضمن تلاش برای عبور از سطوح ظاهری و زواید فرهنگی، اجتماعی و رسیدن به عمق حقیقت عرفانِ برآمده از گرایش و بینش فطری و منطبق بر دین فطری توحیدی، به انحرافات و آسیب‌های عرفان در حوزه علم و عمل نیز توجه می‌دهد.

یکی از موضوعاتی که در تفاسیر مختلف موردبررسی قرار گرفته است، بحث تجسم اعمال است. دو مفسر معاصر، علامه طباطبایی و دکتر زحیلی نیز در تفسیر خود به این موضوع پرداخته و تکوینی یا قراردادی بودن جزای اعمال را بر اساس دیدگاه خود تبیین کرده‌اند. دکتر زحیلی در آثار خود، بحث تجسم اعمال را با عنوان مستقلی مطرح نکرده است، اما در میان مطالب تفسیر المنیر، دو دیدگاه درباره تجسم اعمال ارائه داده است که عبارت‌اند از: حضور عمل در قیامت به‌عنوان کیفر و پاداش که همان تجسم اعمال است و قرار دادی بودن پاداش و کیفر اعمال. علامه طباطبایی نیز در تفسیر المیزان، با نقد و بررسی دیدگاه‌های مختلف، مسئله تجسم اعمال و رابطه تکوینی بین عمل دنیایی و ظهور و حضور این عمل درآخرت را به‌عنوان پاداش یا کیفر اعمال اثبات کرده است. وی درنهایت آیاتی را که به پاداش وکیفر قراردادی اشاره دارند، تأویل کرده است و آن‌ها را مناسب با درک و فهم مردم زمان نزول دانسته است. روش این پژوهش توصیفی – تحلیلی است و بر اساس تفسیری که علامه ارائه داده‌اند می‌توان دریافت که تجسم اعمال هیچ محذور عقلی‌ای ندارد.

علامه طباطبائی، عالم نام‌آور حوزة علمیة قم، از بزرگ‌ترین اندیشمندان و مفسران جهان اسلام در سدة اخیر است. این مقاله به روش توصیفی ـ تحلیلی نقش ایشان را در حوزة علمیة قم به‌مثابه مفسری برجسته بررسی کرده است. احیای تفسیر و فرهنگ قرآن و مقابله با فرهنگ‌های مهاجم، پاسخ‌گویی به نیازهای زمان با قرآن، مبارزه با جریان‌های انحرافی در تفسیر، و ترویج و تحکیم «تفسیر قرآن به قرآن» از مهم‌ترین خدمات ارزشمند علامه در حوزة علمیة قم است. روش تفسیری نویسنده در «المیزان فی تفسیر القرآن» ویژگی‌هایی دارد که به نام ایشان در حوزة علمیة قم ثبت و از آنجا در جهان اسلام منتشر شده است. استفاده کم‌نظیر از سیاق و سایر آیات، تکیه ویژه بر محکمات، تفسیر غایت‌محور و توحیدبنیان، دسته‌بندی بدیع موضوعات قرآن و عنایت خاص به احادیث اهل‌بیت (ع) از جملة این ویژگی‌هاست.