جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل مهم معرفت‌شناسی مسأله وجود ذهنی و نحوه انطباق آن با حقایق عینی است. حکیمان مسلمان بر این باورند که امری باید در این میان نقش واسط را ایفا کند. با تأمل در آثار ملاصدرا درمی‌یابیم که او به این امر توجه بایسته داشته است و دیدگاه واحدی درباره این مسأله پژوهشی ارائه نداده است. ملاصدرا در گام نخست بسان سایر حکما بدین امر باور داشته است که ماهیت نقش حد واسط میان امور ذهنی و حقایق عینی را ایفا می‌کند و مراد وی از ماهیت، معنای اخص –مایقال فی جواب ما هو» است. نگارندگان بر این باور هستند که صدرالمتألهین در گام دوم از این نظریه عدول کرده است و نظریه خاص خویش را بیان کرده است که بر اساس آن مراد از انطباق ذهن با عین، انطباق عینی وجود برتر ماهیت، بر وجود خاص آن است. در این رویکرد ملاصدرا بین معلوم بالذات از حیث واقع و نفس‌الامر و معلوم بالعرض از حیث ظهورش برای قوای ادراکی نفس تفکیک قائل می‌شود و بر این باور است که در این رویکرد نحوه وجود متفاوت است، یکی وجود قوی (خارجی) و دیگری وجود ضعیف است نه ماهیت. بر اساس پنج دلیل –دیدگاه ملاصدرا درباره ماهیت، ادراک عقلی، حرکت جوهری، اصالت و تشکیک وجود- نگارندگان بر این باور هستند که نظریه دوم با نظام فلسفی ملاصدرا سازگارتر است و از آن می‌توان به عنوان نظریه نهایی صدرا یاد کرد.

محور اصلی حکمت متعالیه و مبنای بسیاری از نظریات صدرالمتألهین، نظریه اصالت وجود است. این نظریه در آثار متعدد صدرا وجود دارد و نزد شارحین نیز مورد تفسیر و تبیین‎های گوناگون قرار گرفته است. می‎توان حداقل سه تفسیر مهم از این نظریه را برشمرد که هرکدام تقریر خود را به صدرا نسبت داده‎اند. تفسیر نخست معتقد است ماهیت به تبع وجود در خارج موجود است و تحقق ماهیت در خارج حقیقی است. در تقریر دوم، ماهیت حدّ وجود دانسته شده است که به عرض وجود، در خارج موجود می‎شود و موجودیت ماهیت در این تفسیر، اعتباری است. برداشت سوم، موجودیت ماهیت در خارج را مجازی و جایگاه ماهیت را ذهن می‎داند به گونه ‎ای که در خارج، تنها و تنها وجود، متحقق است و ماهیت، ظهور عقلی و ذهنی وجودهای محدود است. در پژوهش حاضر، دو فرضیه مطرح و پی-گیری می‎شود: اول اینکه عامل اصلی پیدایش سه دیدگاه متفاوت درباره نظریه‎ی واحد اصالت وجود، عبارات متفاوت خود صدرالمتألهین و تبیین‎های گوناگون ارائه شده از جانب خود ایشان است؛ دوم آنکه شواهد فلسفی دیگری از سایر نظریات صدرا می‎تواند تأییدی بر تفسیر سوم از نظریه اصالت وجود بوده و گویا در دیدگاه نهایی وی ماهیت صرفا، وجودی مجازی دارد. در تبیین فرضیه اول، عبارات همخوان و سازگار با هر دیدگاه را مطرح و منشأ آن را در تعابیر صدرا نشان می‎دهیم. در اثبات فرضیه دوم، از مسأله وجود رابط از دیدگاه صدرا بهره خواهیم برد. ماهیت نداشتن وجود رابط و ربط بودن ممکنات نسبت به حق تعالی، تفسیر سوم اصالت وجود را به عنوان نزدیکترین تفسیر به رأی حقیقی صدرالمتألهین تأیید می‎کند.

دیدگاه ملاصدرا دربارۀ اصالت وجود به صورت‌های مختلفی تفسیر شده است. در تفسیر رایج از نظریۀ اصالت وجود، ماهیت امری کاملاً ذهنی و وابسته به فاعل شناسا است و چون در واقعیت خارجی حاضر نیست، نمی‌تواند به نحو حقیقی از واقعیت خارجی حکایت کند. تفسیر استاد عبودیت ـ که بسط و شرح تفسیر آقا علی مدرس زنوزی است ـ در عین حال که بر ذهنیِ صرف بودن ماهیت تأکید می‌کند و ماهیت را شبح وجود می‌داند، حکایت ماهیت از وجود را حکایتی حقیقی معرفی می‌کند. این مقاله با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی عبارت‌های صدرالمتألهین را بررسی کرده و نشان داده است که تفسیر مذکور، نمی‌تواند تبیین مناسبی از دیدگاه ملاصدرا در مسألۀ اصالت وجود باشد. ملاصدرا تحت تأثیر عرفا، ارتباط حق تعالی و تعینات خلقی را بین وجود و ماهیت ترسیم کرده و در به‌تصویر کشیدن این رابطه از تعبیرات عرفا ـ از جمله خیال و شبح و حکایت بودن مخلوقات نسبت به حق تعالی ـ استفاده کرده است. برخلاف برداشت آقا علی مدرس و استاد عبودیت، این قبیل واژگان در معنای هستی‌شناسانه به‌کار رفته‌اند نه معنای معرفت‌شناسانه؛ از این‌رو، نمی‌توان با تمسک به آنها ماهیت را در دیدگاه صدرا، امری کاملاً ذهنی و وابسته به فاعل شناسا تفسیر کرد.

در میان دیدگاه های مختلف پیرامون روش شناسی فلسفه ملاصدرا، باورمندان به نظریه تفکیک مقام گردآوری از مقام داوری بر این عقیده اند که ملاصدرا صرفاً در مقام گردآوری از کشف و نقل استفاده کرده است. پژوهش حاضر بیانگر این است که آنچه مدعیان این دیدگاه معتقدند قابل خدشه و ناپذیرفتنی است. چرا که ملاصدرا علاوه بر اینکه در مقام داوری نیز از کشف و نقل بهره برده است، در مسیر داوری و ارزش گذاری مسائل فلسفی، رویکردهایی دارد که بر اساس آن می توان مدعای نظریه پردازان دیدگاه مورد اشاره را مورد چالش قرار داد. در میان این رویکردها، می توان از تلاش برای آشتی میان دیدگاه های متفاوت و متعارض(روش تلمودی)، ارائه مبناگرایی نوین و رجحان قطعیت وحیانی بر قطعیت عقلانی و نیز ظهور مکتب تفکیک به عنوان واکنش به روش صدرالمتألهین در مقام داوری را نام برد. طرح این مباحث علاوه بر اینکه به مثابه نقض دیدگاه طرفداران تفکیک مقام گردآوری از مقام داوری محسوب می شود، از منظر روش شناختی نیز نقص محسوب می شود.

شناخت حقيقت انسان و فصل مميز او، يکي از اثرگذارترين مباحث در علوم انساني، به‌ويژه علوم تربيتي است. مباحثي همچون اصول تربيت، مراحل تربيت، ابعاد و ساحت‌هاي تربيت، و روش‌هاي تربيت، همگي وابسته به تفسير و تصويري هستند که ما از حقيقت انسان داريم. هدف از اين نوشتار پاسخ به اين مسئله است که اولاً نگاه ملاصدرا به فصل مميز انسان چيست و وي چه چيزي را براي ورود افراد به حيطۀ انساني لازم مي‌داند و ثانياً چنين ديدگاهي چه تأثيري در اصول تعليم و تربيت دارد. با روشي توصيفي و با بيان مباني فلسفي و انسان‌شناختي ملاصدرا به‌دست مي‌آوريم که از نگاه وي، فصل مميزِ «انسان بشري»، ناطقيت است و افراد براي ورود به جرگۀ انسانيت، بايد در حرکت جوهري خود به ناطقيت برسند؛ و بعد از رسيدن به اين فصل مميز است که وي بحث دربارة کثرت نوعي نفوس را مطرح مي‌کند. در ادامه با روش تحليلي، با استناد به مباني و منابع صدرا، نقش اين تلقي از انسان در اصول مهم تربيتي، نظير اولويت بعد عقلاني انسان، علم‌دوستي، تفکر، عدم‌ پيروي کورکورانه از اجتماع، اعطاي بينش، تزکيه، استدلال‌پذيري آموزه‌هاي تربيتي، و عدم مطلوبيت عادات انفعالي تبيين مي‌شود.

حدوث و قدم در فلسفه و کلام بدین معنا است که چیزی نبوده؛ سپس به وجود آمده است. از دیر بار تاکنون در رابطه با حدوث و قدم فلاسفه و متکلمین نظریات گوناگونی را ارائه کرده‌اند. میرداماد و ملاصدرا جزو فیلسوفانی است که در حل این معضل کوشیده‌اند. میرداماد سعی در اثبات حدوث دهری عالم داشته است؛ از نظر او دهر به معنای وعائی بین عالم سرمد و زمان می‌باشد. میرداماد برای تبیین و توضیح حدوث دهری عالم مراتب هستی را ازباری تعالی تا ممکنات به سه مرتبه تقسیم می‌کند و معتقد است که عالم مسبوق به وعاءِ دهر بوده و حادث به حدوث دهری است.از مجموعه گفتارهای میرداماد چنین بر می‌آید که حدوث دهری مسبوقیت حادث است به عدم صریح دهری که تقدم دارد بر وجود آن در خود جهان واقع و متن اعیان خارج؛ و ذاتاً از سنخ اندازه و کمیّت بیرون است، نمی‌شود در آن آغاز و انجامی یافت، گذشته و اکنون و آینده ندارد، پس اگر موجودی باشد که عدم پیشین آن عدم صریح دهری باشد، این موجود از جمله حوادث دهریه است.ملاصدرا به تلقی جدیدی از حدوث عالم دست یافته است. او اجزای عالم را حادث زمانی و حادث ذاتی می‌داند و از این نظر بافلاسفه هم‌عقیده است. تلقی وی این است که حدوث عالم، تدریجی و نه دفعی صورت می‌گیرد؛ از نظر وی جهان در حال حدوث و زوال تدریجی است.صدرالمتألهین می‌گوید که مرجح حدوث عالم، ذاتی است، در این بیان بحث کل عالم مطرح نیست، بلکه بحث هر کدام از اجزاء عالم جدا جدا مطرح است. از نظر ایشان آنچه که حادث است همه عالم است و در عالم آنچه که وجود دارد اجزاء عالم است؛ کل، حکم مستقلی ندارد.

ملاشمسای گیلانی و ملاصدرای شیرازی که در شمار فیلسوفان مکتب فلسفی اصفهان و از شاگردان مهم میرداماد محسبوب می‌شوند، هر یک بر مبنای اصول فلسفی خویش مباحثی را پیرامون نفس ارائه کرده‌اند. ملاشمسای گیلانی در روش فلسفی‌اش به طور عام و نفس شناسی‌اش به طور خاص، پیرو سبک استاد خویش میرداماد است. برخلاف ملاصدرا که پایه‌گذار فلسفه‌ای جدید بر مبنای اصالت وجود است و نفس‌شناسی‌اش بر این مبنا استوار است. دغدغه اصلی این دو حکیم تطابق و سازگاری آموزه‌های شرعی و نصوص دینی با رهیافت‌های عقلی و فلسفی‌شان است. به باور فیلسوفان مسلمان، نفس حادث به حدوث جسمانی یا روحانی است؛ از سوی دیگر نصوص دینی دلالت بر وجود نفس قبل از بدن دارند که بیشتر در این گونه موارد واژه روح به کار رفته است. ملاشمسای گیلانی آیات و روایات دال بر وجود روح قبل از ابدان را با نظریه ملاصدرا در مورد حدوث نفس یعنی «جسمانیه الحدوث و روحانیه البقا» بودن نفس متعارض یافته و لذا در قالب پرسشی نظر وی را جویا می‌شود. پژوهش حاضر درصدد تبیین فلسفی تمایز یا عدم تمایز بین «روح» و «نفس» از منظر دو فیلسوف مذکور است. حاصل آن که واژه روح که در این گونه آیات و روایات به کار رفته است، به کینونت برتر و عقلی نفس و نیز کینونت مثالی جزئی آن در قوس نزول و در مرحله قبل از بدن اشاره دارد و حال آن که در نشئه طبیعت، نفس حادث به حدوث بدن عنصری و جسمانیه الحدوث است و بر این اساس مقام روح متفاوت از مقام نفس است.

رساله حاضر از پژوهشهای کاربردی، با رویکرد کیفی است که با روش استنتاجی و به هدف تبیین الگوی تربیت زیبایی شناختی از دیدگاه ملاصدرا و ارائه رهیافت های اجرایی آن در اسناد فرادستی آموزش و پرورش انجام شده است. برای تدوین الگو، محقق خود به نحو استقرایی به استنتاج اقدام و از داده‌های جزئی به یک استنباط کلی دست یافته و سپس ارتباط مفاهیم با یکدیگرمشخص شده است. آثار مکتوب ملاصدرا و شارحانِ شاخص اندیشه‌های او، منابع اصلی استخراج یافته‌ها بوده که پس ازبررسی و تحلیل گزاره‌های واقع‌نگر توصیفی، تحت عنوان، مبانی فلسفی در چهارگروه هستی شناسی، معرفت شناسی، ارزش شناسی، انسان شناسی بیان گردیده است و پس از بررسی بایدهای آغازین، تحت عنوان مبانی و ابعاد زیبایی شناسی تعلیم و تربیت ملاصدرا، ضمن استخراج ویژگیهای تجربه زیبایی شناسی، ساختار تربیت زیبایی شناختی در قالب اهداف، اصول و روش ارائه شده است. یافته های پژوهش نشان می‌دهد که نگاه وجودی به زیبایی به معنی درک امری اصیل، ذومراتب و عینی است که باید طی مراتب ادراک به مرحله داوری، پرورش و بازآفرینی منتهی شود. تربیت زیبایی شناختی، بخشی از تربیت عمومی و ناظر بر بعد عاطفی بوده و فرایند یادگیری تحول از طریق یک تجربه معنی دار، مفهومی، غایتمند و پویا است که انسان را از مرحله پاسخ گویی به کنشگری وسپس به آفرینشگری هدایت و در نهایت به انسان پردازشگر ارتقاء می-دهد. اهداف واسطه ای در دو گروه فرایند محور و نتیجه محور بر اساس ابعاد مختلف شوون انسانی ارائه شده است.اصول ناظر براین اهداف در سه حیطه شناختی،عاطفی، روانی و حرکتی دسته بندی شده که به مواردی مانند: اصل خودراهبری آموزشی، توجه به سواد فرهنگی، استفاده از تجارب مفهومی، خود آگاهی و خودآفرینی، توجه به سلامت روان و مدیریت عواطف و توسعه مهارتهای دست ورزی اشاره دارد. این الگو به عنوان یک راهبرد آموزشی موقعیت محور معرفی و روشهای اجرایی درچهارگروه روشهای مبتنی بر چرخه یادگیری،روشهای مبتنی بر فعالیتهای چند حسی،روشهای مبتنی برتخیل و روشهای مبتنی بر بعد عاطفی بیان گردیده که به چند توصیه عملی منتهی می‌گردد.رهیافتهای اجرایی درپایان براساس این ساختار بیان شده است.

این رساله در زمینه‌ی فلسفه‌ی دین به بررسی مفهوم خدا و انسجام خداباوری کلاسیک از نظر حکیم متأله، ملاصدرای شیرازی و فیلسوف انگلیسی معاصر دین، ریچارد سوین‌برن می‌پردازد. ملاصدرا در نظام وحدت تشکیکی خود خدایی ضروری، یگانه، متشخص غیر انسان‌وار، بسیط، فعلیت مطلق، سرمدی فرازمانی، واجد مطلق‌های سه‌گانه، متعال و در عین حال حاضر در هستی ، مفیض و خالق و ... به تصویر می‌کشد؛ از این‌رو می‌توان الهیات ملاصدرا را الهیات کلاسیک تعدیل-یافته نام نهاد. سوین‌برن نیز خدایی یگانه، منشأ تکالیف اخلاقی، خالق، سرمدی زمانمند، عالم مطلق و قادر مطلق در معنایی تعدیل یافته، خیر مطلق و شخص‌انگار ترسیم ‌می‌کند؛ که می‌توان الهیات وی را الهیات ‌شخص‌انگار و با توجه به تبیین اوصاف خداوند، مسئله‌ی شر الهیات کلاسیک تعدیل-یافته نامید. در باب انسجام خداباوری کلاسیک در باب مسئله‌ی شخص مجرد، مسئله‌ی تشخص، مسئله‌ی تعالی و مسئله‌ی انسجام سه وصف علم مطلق و قدرت مطلق و سرمدیت فرازمانی می‌توان گفت با توجه به مبانی ملاصدرا بتوان پاسخی در خور به برخی از این اشکالات ارائه داد؛ لکن برخی از اشکالات لاینحل باقی می‌ماند. سوین‌برن در باب پاره‌ای از این مسائل نظیر انسجام شخص مجرد از خداباوری کلاسیک دفاع نموده است؛ لکن در باب برخی دیگر از مسائل مانند مسئله ناسازگاری علم مطلق، سرمدیت فرازمانی و تغییرناپذیری حداکثری قائل به این نظر است که باید خداباوری کلاسیک تعدیل و تصحیح گردد. به طور ایجاز می‌توان گفت اگر این‌دو فیلسوف در یک عصر می-زیستند هر دو قائل به این بودند که الهیات کلاسیک نیازمند اصلاح و تجدید نظر است؛ اگرچه جهت اصلاحاتی که انجام می‌دادند بسیار متفاوت است.

آن چه در این پژوهش مرکز توجه قرار گرفته است ، دیدگاه شناختارگرایانه ملّاصدرا در تبیین قبول و پذیرش مسأله ناواقع گراییِ ادراک حسّی می باشد؛ که از دیرباز طرح آن لازمه بررسی امکان تحقق در کسب معرفت یقینی منطبق با واقع ، بوده است ؛ و محلّ اختلاف آراء و نگرش های متفاوت میان فیلسوفان واقع گردیده . ازجمله اعتقاد ملّاصدرا به نظریه حرکت جوهری نفس که در ذات آن ، مبنای صدور احکام دیگری مانند ، اتحاد ماده و صورت ، تجّرد ادراک حسّی و خیال منفصل ، می باشد موجب گردیده تا نظریات نو آورانه ملّاصدرا را بتوان در نقطه مقابل با اکثریت آراء فلاسفه (اغلب فلاسفه طبیعی )پیشین و معتقد به شناخت تجربی وحسیّ به عنوان نخستین و تن ها مبدأ کسب معرفت ناپایدار قرار داد . بدین منظور تلاش شده است تا در این نوشتار، با اشاره بر ، نظریه تجّرد ادراک ملّاصدرا (حسّی ، خیالی ، عقلی ) ، در ارتباط با مباحثی چون : جایگاه علم حصولی و حضوری و در قیاس برخی دیگر از دیدگاه های متکی برنظرات حس گرایی افراطی (مکتب پوزیتیویسم ) ، مبنی بر ، بی معنی دانستن شناخت واقع از طریق مفاهیم و یا امور فراحسّیِ صرفاَ ذهنی، و تعیین نقش جایگاه رابطه حس و عقل با یکدیگر، در صدق معرفت یقینی ، پرداخته شود .