جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اثبات معاد جسماني بعنوان يكي از مسائل فلسفي، همواره در بين فيلسوفان اسلامي مورد توجه بوده است. ملاصدرا در نظام فلسفي خود با بكار گرفتن اصول معادشناختي، به اثبات جسمانيت معاد و نيز تبيين حالات بعد از معاد پرداخته است. كشف انسجام بين اصول معادشناختي و همچنين انسجام بين نتايج آنها، به تبيين بهتر نظرية معاد جسماني ملاصدرا مي‌انجامد. اين پژوهش، با تمركز بر اصول معادشناختي و استخراج مباني آنها، به بررسي انسجام دروني و بيروني اين اصول و نتايج آنها پرداخته و اثبات ميكند كه اصول معادشناختي با يكديگر و نيز برخي از نتايج نسبت به هم، انسجامي قوي (رابطة ايجادي) دارند، گرچه برخي ديگر از نتايج نسبت به يكديگر داراي انسجامي ضعيفند. همچنين برخي از مباني كه در مسير اثبات معاد جسماني نقشي بنيادين دارند مانند اتحاد عاقل و معقول، جسمانيةالحدوث و روحانية البقا بودن نفس و بساطت وجود بصراحت جزو اصول اثباتي معاد ذكر نشده‌اند. عدم تفكيك اصول هستي‌شناختي و انسان‌شناختي و عدم رعايت تقدم و تأخر در چينش اصول نيز ميتواند از كاستيهاي مسير اثباتي اين نظرية مهم فلسفي، از سوي ملاصدرا بشمار آيد.

ملاصدرا در آثار مختلفش، نسبت به پذيرش صورتهاي مادي بمثابه مرتبه‌يي از مراتب علم الهي، مواجهه و مواضع متفاوتي داشته است؛ گاه تصريح به پذيرش كرده، گاه اصلاً موضعگيري نميكند و گاه آن را انكار ميكند. نوشتار حاضر درصدد است راه‌حلي براي شناخت ديدگاه نهايي ملاصدرا از ميان موضعگيريهاي متفاوت وي، بدست آورد. در اين راستا، تعابير متنوع ملاصدرا دربارة علم حضرت حق به ماديات و توجيهاتي كه براي هر يك از آنها ارائه شده، بررسي شده است. در يك توجيه علت اين تفاوت و تنوع، تطور رأي ملاصدرا از علم اشراقي الهي به علم متعالي دانسته شده و در ديگري، تفكيك وعاء دهر و وعاء زمان. مقالة حاضر نشان ميدهد كه هر دو توجيه نارسا است و تنها راه‌حل قابل پذيرش براي تبيين ديدگاه نهايي صدرالمتألهين در علم به ماديات، نسبيت تقسيم موجود به مجرد و مادي است. اين راه‌حل، متناسب با دو رويكرد بنياديني است كه ملاصدرا نسبت به تلازم تشكيك در وجود و كمالات آن، و همچنين هويت عين‌الربطي ممكنات اتخاذ نموده است.

از جمله پرسش‌های اساسی در موضوع رابطه زبان و واقعیت، پرسش از نقش زبان و میزان تاثیرگذاری آن در توصیف عالم واقع بر اساس رابطه شناخت و واقعیت است. در تبیین نقش مداخله‌گرانه زبان در توصیف واقعیت، دو رویکرد کلی وجود دارد. در رویکردهای سنتی بر اساس رئالیسم خام، زبان هیچ‌گونه دخالتی در بازنمایی واقعیت ندارد و تنها ابزار بیان واقعیت است در حالی‌که در رویکردهای جدید با توجه به تفاعل ذهن و عین، بر نقش مداخله‌گرانه زبان در توصیف واقعیت تاکید می‌شود. در این مقاله ضمن مرور اجمالی بر رویکردهای رایج تلاش خواهد شد تا دیدگاه ملاصدرا در خصوص پرسش یاد شده، مورد بررسی قرار گیرد. دستاورد این پژوهش نشان خواهد داد که نظریه ملاصدرا در خصوص نقش خلاق نفس در ظهور صورت‌های حسی و خیالی می‌تواند مبنای قابل توجهی در تبیین نقش زبان در بازنمایی واقعیت ایفا کند. علاوه بر این تبیین حکایت‌های مختلف زبان از واقعیت واحد، ذاتی بودن معنا و نیز ذاتی بودن صدق برای زبان از مهم‌ترین برآیندهای نظریه ملاصدرا است.

موضوع اين مقاله ضعف اراده يا شكاف بين نظر و عمل است و مسئلة آن، چگونگي تحليل وجودي اين مسئله بر اساس نظرية وحدت تشكيكي وجود. در تحليل ماهوي، مبادي فعل ارادي داراي ترتب علّي و زمانيند اما در تحليل وجودي، آنها مراتب حقيقت واحد وجودند. با اين تفسير، علم و عمل وجوه يك حقيقتند كه وقتي از ذات نشئت ميگيرد، در مرحله‌يي نام علم به خود ميگيرد و در مرحله‌يي ديگر، نام اراده يا شوق. در نتيجه، علم و عمل ارادي دو رشتة بهم‌متصل هستند كه ريشة واحدي در ذات انسان دارند؛ ريشه‌يي از سنخ محبت و ابتهاج. در ديد ماهوي، ضعف اراده را بايد در ضعف اعضاي زنجيرة علّي قبل از آن، مثل تصور فعل و تصديق به فايدة آن، جستجو نمود. اما در ديد وجودي، ضعف عمل ارادي در رابطة مستقيم با ضعف وجودي انسان و ضعف علم مساوق با آن است. تفاوت نگاه وجودي با نگاه ماهوي در اينست كه نگاه وجودي عمل ارادي را در انتهاي يك زنجيره از مبادي و جداي از علم نميداند بلكه عمل يكي از ظهورات حقيقتي وجودي و مساوق با علم است.

مراحل صدور فعل نزد فيلسوفان مسلمان به دو مرحلة «مبادي ادراكي» و «مبادي تحريكي» تقسيم ميشود. تحليلهاي ناظر به جايگاه قوة خيال در مبادي ادراكي فعل، از سنخ مباحث شناخت‌شناسيند كه تأثير قواي ادراكي و بويژه قوة خيال را در مبادي علمي صدور فعل بررسي ميكنند. مسئلة اصلي در اين پژوهش، تبيين چگونگي تأثيرگذاري قوة خيال در مراحل صدور فعل است. رهيافتهاي بدست آمده، مطابق ديدگاه صدرالمتألهين، نشان ميدهد كه اولاً، قوة خيال در مبادي ادراكي، تصويرسازي و تصديق فعل، جايگاه مهمي دارد و ثانياً، منابع مؤثر در تصويرسازيهاي قوة خيال عبارتند از مدركات حواس پنجگانه، تمثلات وجودي انسان و حتي فراتر از آن، ذات انسان، بطوري كه با تغيير و كنترل و همچنين تعالي اين منابع، ميتوان نتايج مثبت تربيتي را در رفتار انسان بدست آورد. ثالثاً، با توجه به تحليل مراحل فعل، «نيت» را ميتوان مطابق با مرحلة تصور و تصديق در فرآيند صدور فعل دانست كه با توجه به فراديدگاه ملاصدرا، مبني بر صدوري بودن ادراك در مرتبة خيال، بطور مستقيم بر نفس اثر ميگذارد.

مسئلة محوري مقاله حاضر، تحليل معناي قيامت و ارتباط آن با مرگ ارادي از ديدگاه ملاصدراست. قيامت پنج قسم دارد كه دو قسم قيامت صغرا و كبراي انفسي، از مراتب مرگ ارادي است. قيامت در نوع انفسي آن، تحولات وجودي نفس است كه در مراحل مختلف مرگ ارادي رخ ميدهد؛ مرتبة ابتدايي آن موسوم به قيامت صغراي انفسي و مرتبة نهايي آن، قيامت كبراي انفسي ناميده ميشود. ملاصدرا با استفاده از مباني متافيزيكيش همچون اصالت وجود، وحدت تشكيكي، تشخص وجود، حركت وجودي، جسمانيةالحدوث و روحانية البقاء، و اتحاد عاقل و معقول، به تحليل اقسام قيامت ميپردازد. او طي مراحل سلوك عملي را براي تحقق قيامت صغراي انفسي لازم ميداند. قيامت كبراي انفسي در نظر ملاصدرا دستيابي به مقام فناست. مقام فنا در دو نظام وحدت تشكيكي و وحدت شخصي وجود، قابل واكاوي است. در نظام وحدت تشكيكي وجود، نفس در حركت وجودي اشتدادي با گذر از مراتب حسي، خيالي و عقلي، به مقام عنديت و پس از آن به مقام تمكين بعد از تلوين يا بقاء بعد از فنا نائل ميشود. در نظام وحدت شخصي وجود، هستي انسان عين ربط به هستي خداوند بوده، حق تعالي را متجلي در حقايق ميبيند. در اين مقام، فرد مظهر اسماء جمالي و جلالي حق گشته، به فعليت تمام اسماء نائل ميگردد. سالكي كه قيامت كبرايش در دنيا محقق شده، همة اقسام فنا را تجربه ميكند.

مسأله تقسیم علم به حضوری و حصولی نزد فیلسوفان مسلمان ثمرۀ نگاه هستی‌شناختی به پدیدۀ علم است و ‏از دیرباز تا کنون مورد اعتقاد تقریباً اکثریت حکما بوده است، در این نوشتار، برخلاف این دیدگاه رایج میان ‏حکما که علم را به دو دسته مذکور تقسیم می‌کنند، با نظر به روش خاص استنباط آراء فلسفی صدرا، و ‏تحلیل و بررسی دیدگاه وی در خصوص حقیقت علم که آن را امری وجودی می‌داند و معتقد است در هنگام ‏علم به هر چیزی، نفسِ همان چیز نزد عالم حاضر می‌شود، و سپس با تطبیق این رویکرد با مبانی فلسفی ‏خاص او از جمله اصالت وجود، وحدت و بساطت وجود، تساوق وجود با کمالات آن و اتحاد عاقل و ‏معقول، این مسأله به اثبات می‌رسد که تقسیم مشهورِ علم در معرفت‎‌‎شناسی صدرالمتألهین قابل پذیرش ‏نیست، بلکه او علم را منحصر در علم حضوری می‌داند. پشتوانه این رأی نیز شواهد و مؤیداتی است که در ‏مواضع مختلف از آثار صدرالدین و شاگردان حکمت متعالیه قابل اصطیاد است.‏

افلاطون و ملاصدرا هیچ‌یک واژه نماد را در آراء خود به کار نبرده‌اند، اما بر اساس اصل حکایتگری و توجه به مبانی فلسفی دو فیلسوف می‌توان جایگاه نماد را در اندیشه‌ی آن دو تحلیل کرد. با ابتنا بر اهمیت نظریه‌ی ایده و کیفیت محاکات مورد نظر افلاطون، چنین برداشت می‌گردد در اندیشه‌ی وی نماد امری است که به نحو تشابهی خاص برمبنای رابطه‌ی «بهره‌مندی»، نشانگر ایده می‌باشد. در اندیشه‌ی ملاصدرا نیز با تأمل در کیفیت حکایتی که برخاسته از مبانیِ فلسفی وی، یعنی اصالت و تشکیک وجود و نیز نحوه‌ی محاکات در روابط علی است می‌توان نماد را امری دانست که از امر نمادینه‌شده‌ای حکایت‌ می‌کند که علت آن است و نماد به حکم هویت رقیقتی و تشابه ظلیِ حقیقی از آن محاکات دارد. این پژوهش بر آن است تا با اتکاء به روشی تحلیلی ضمن تبیین جایگاه نماد در نگرش دوفیلسوف، هنر را با نگرش نمادشناسی مورد تدقیق قرار دهد. با تحلیل نمادشناسی در اندیشه‌‌ی دو فیلسوف،در عین واگرایی مبانی فکریِ آن دو، نوعی همگرایی در ارتباط با نمادشناسی و بسط آن در حوزه‌ی هنر می‌توان یافت که نوعی تحول از بُعد فلسفی را نسبت به هنر برمی‌تابد و این رویکرد به سنجش و شفافسازی جایگاه هنر در اندیشه‌ی آن‌ها می‌انجامد.

در مسئلة علم الهي، عمدة بحث و نزاع در مورد علم واجب تعالي به ماسواست. نوشتار حاضر درصدد پاسخگويي به اين پرسش است كه چه الگويي در تبيين علم الهي ميتواند علاوه بر اثبات تمامي مراتب علم براي خداوند، با واجب الوجود بودن حق تعالي منافات نداشته باشد؟ در راستاي پاسخ به اين پرسش، بوعلي سينا به ارائة الگويي با محوريت صور مرتسمه ميپردازد كه نتيجة آن اثبات علم حصولي به ماسوا براي خداوند است. در تبيين نحوة فاعليت الهي، ابن سينا دوباره سراغ علم الهي ميرود و با طرح فاعليت بالعنايه، خلق موجودات را نتيجة علم فعلي خداوند نسبت به عالم و رضايت او به نظام احسن ميداند. اما در انديشة شيخ اشراق اين الگوي سينوي به چالش كشيده شد. شيخ شهيد عقيده داشت تبيين ابن سينا، علاوه بر نقض بساطت ذات حق تعالي، تنها قوه‌يي صرف را براي خداوند اثبات ميكند. صدرالمتألهين، در مقام قضاوت، اشكالاتي را به هر دو رأي وارد ميكند و بر اساس قاعدة بسيط‌الحقيقه، تبييني متعالي دربارة مسئله ارائه ميكند كه نه اشكال ذهني بودن صور مرتسمة سينوي را دارد و نه همچون تبيين اشراقي، قاصر در اثبات علم پيش از ايجاد، براي خداوند است. او اثبات ميكند كه تمامي وجودات و علوم در وجود خداوند و علم او به ذاتش مستهلكند.

در علومي نظير منطق، اصول فقه و فلسفه، در باب مشتق و حقيقت اجزاء تشكيل دهندة آن، دو نظرية اصلي مطرح شده است: تركب مفهومي مشتق و بساطت آن. انتخاب هر يك از اين دو رأي، تفاسير متفاوتي را از مسائل فلسفي بدست ميدهد، لذا فلاسفه، همچون ساير انديشمندان علوم ديني، در گزينش يكي از اين دو رأي، نهايت دقت را بكار برده‌اند. در ميان اين ديدگاهها، سيد سند نظر متفاوتي ارائه كرده و به مجمل بودن مشتق معتقد است. او بر اين باور است كه مشتق، بالقوه (نه بالفعل) از سه جزء تركيب شده است. بررسي آراء ملاصدرا نشان ميدهد كه نظريه‌يي كه با نام سيد سند در آثار ملاصدرا رد شده، با آنچه در بيانات خود سيد سند يافت ميشود، انطباق ندارد. او بيشتر به نظر رقيب سيد سند، يعني محقق دواني، گرايش دارد.