جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

داشتن حيات و زندگي گوارا، طيب و پاك، همواره دغدغة بشر در طول تاريخ بوده است؛ زندگي فردي و اجتماعي آرماني، بدون ظلم، بي‌عدالتي، قرين سعادت، كمال و جاودانه. در انديشة صدرايي، انسان مي‌تواند براي خود در دنيا و آخرت حياتي پاك، جاودانه و طيب رقم بزند؛ زندگي فردي و اجتماعي، مؤمنانه، پاک و گواراي دنيايي كه زندگي اخروي سعادتمندانه، جاودانه، سرشار از نعمات الهي و مقام قرب و رضوان الهي را رقم خواهد زد. از نظر ملاصدرا، انسان داراي حيات دنيوي، برزخي و اخروي است و حيات حقيقي،‌ حياتي است که با اطاعت از فرمان الهي، منجر به حياتي برتر از حيات دنيا مي‌شود. نفس در ابتداي شکل‌گيري خود، امري کاملاً طبيعي و محدث از بدن است و با گذر زمان و بر اثر حرکت جوهري، مراتب رشد را مي‌پيمايد و از مرتبه نازلة اوليه خود جدا مي‌شود. انسان با اراده، اختيار و فطرت پاك و سرشت خداداي خويش و با ايمان و عمل صالح و طي مسير عبوديت و بندگي خدا و رستن از عالم مادي و دل شستن از محدوديت‌هاي زميني، مي‌تواند در همين دنيا، مقرب درگاه الوهي، و بندة صالح حضرت حق، انسان كامل و به مقام قرب و رضوان الهي نائل آيد. اين پژوهش، با رويكردي تحليلي و نظري، به واكاوي چيستي و جايگاه حيات طيبه در انديشة صدرا مي‌پردازد.

تأثیر هستی شناسانه و معرفت شناسانه عالم ملکوت بر عالم انسانی از مسائل بنیادین مشترک حوزه‌ی فلسفه و عرفان اسلامی بشمار می‌رود که تبیین‌های متفاوتی از روابط سه‌گانه وجودی بین آن‌ها از حیث وحدت یا کثرت از فضای عرفانی به قلمرو حکمت ارائه شده‌است. نظام صدرایی نیز از طریق رد کثرت تباینی وجود و برهانی نمودن مدعای عارفان، ابتدا به تبیین وحدت تشکیکی وجود در تبیین معرفت شناسانه عوالم مختلف گام برداشته و در ادامه، از نظریه‌ی وحدت شخصی وجود دفاع و آن را بعنوان نظر نهایی خود برگزیده است. مسئله مورد نظر پژوهش این است که در نظام صدرایی اولاً؛ نقش هستی شناسانه عالم ملکوت در عالم انسانی چگونه است. ثانیاً؛ نقش معرفت شناسانه عالم ملکوت بر جهان اندیشه انسان به چه نحوی می‌باشد و ثالثاً؛ تأثیر هستی شناسانه و معرفت شناسانه عالم ملکوت بر عالم انسانی چگونه است. این تحقیق به شیوه تحلیلی- برهانی و بعضاً با رویکرد تطبیقی انجام گرفته است. دستاوردهای تحقیق حکایتگر ابتکار ملاصدرا است در اینکه تـوانسته بـه وسیله دو قاعده اصیل حکمت متعالیه، (یعنی اصل حرکت جوهری و قاعده‌ اتحاد‌ عالم و معلوم)، بطور مستدل به اثبات مدعای یاد شده بپردازد و دوگانگی‌ بین‌ انسان و عالم را که در‌ بیشتر‌ نظام‌‌های فلسفی مطرح است، از میان بردارد و اساساً فرض تـحقق معرفت را با ابتناء بر اتحاد عالم (انـسان) و مـعلوم (عالـم) در پرتو ارتباط با عقل فعال تبیین نماید.

نظریه نیست‌انگارانه شر، یکی از عمده‌ترین و رایج‌ترین پاسخ‌ها به مسأله شر است. این نظریه، شر را به امری عدمی، اعم از عدم ذات یا عدم کمالی از کمالات ذات تحلیل می‌کند. پیشینه نظریه نیست‌انگارانه شر به یونان باستان باز می‌گردد و منسوب به افلوطین می‌باشد. این رهیافت از میان راه‌حل‌ها و رهیافت‌های گوناگونی که در پاسخ به معضل شرور ارائه شده است، مورد توجه فلاسفه مسلمان نیز قرار گرفته شده است. البته این نظریه تنها بخشی از پاسخ فلاسفه اسلامی به مسأله شرور را تشکیل داده و شایستگی پاسخ به تمامی شبهات مربوط به آن را دارا نمی‌باشد. از طرفی دیگر، نظریه نیست‌انگارانه شر، با یک مانع و معضل به نام شر ادراکی مواجه است که بنابر ادعای آن بعضی وجودات متصف به شریت،‌ شر بالذات هستند، که در صورت اثبات آن باید خط بطلانی بر نظریه نیست انگارانه شر کشید. از میان فلاسفه مسلمان، ملاصدرا با آگاهی از جوانب متعدد و متنوع مسأله شر به ارائه راه‌حلی جامع در این زمینه پرداخته است. بر این اساس در این نوشتار ضمن بررسی نظریه نیست انگارانه شر، به طور خاص بر آراء و افکار فیلسوف بزرگ جهان اسلام صدرالمتألهین شیرازی تمرکز شده و تبیین شده است که وی چگونه با تکیه بر مبانی خاص خود همچون اصالت وجود، به ارائه راه‌حلی همه جانبه برای مسأله شر می پردازد. در این میان نقدها و اشکالات وارد بر برهان عقلی وی در خصوص این مسأله، مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته شده است. همچنین با بررسی چگونگی مواجهه ملاصدرا با معضل شر ادراکی و استدلال او بر عدمیت شر ادراکی، قول به عدول صدرا از موضع عدمی انگاشتن شر ادراکی، مردود دانسته شده است.

چکیدهیکی از مباحث بسیار دشوار که پیشینه ای به طول تاریخ اندیشه بشر دارد و همواره یکی از پر بحث‌ترین مسائلی است که اندیشه بشریت را به خود مشغول ساخته و زمینه پیدایش سوال‌ها و شبهه‌هایی را درباره خالق جهان هستی به وجود آورده است. مسأله شرور است. افلاطون و ارسطو را شاید بتوان اولین حکمایی دانست که به صورت مدون و فلسفی به این مسأله پرداخته اند. نظریه افلاطون را میتوان نظریه نیستی انگارانه شر و نظریه ارسطو را میتوان نظریه تقسیمگرایانه شر نامید. فیلسوفان اسلامی نیز، در صدد حل این مبحث برآمده اند. حکیم ملاصدرا نیز در آثار خویش به آن توجه کرده است. در این پژوهش برآّنیم با توجه به اهمیت بحث شر و نیز جایگاه ملاصدرا در تبیین مباحث فلسفی و مبنای وجودی ایشان در تحلیل و پاسخگویی به شر، به بررسی دیدگاه ایشان دراین‌باره بپردازیم و همچنین با تبیین نظریه ملاصدرا در باب مسأله شرور، به این نکته توجه کنیم که با توجه به مبانی خاص فلسفه ملاصدرا و قائل شدن به اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، حل مسأله شرور راه حل خاص خود را دارد. همچنین اشاره هایی کوتاه به آنچه دیگر دانشمندان اسلامی و غربی مانند افلاطون، ارسطو، ابن سینا، حکیم سهروردی و ابن عربی، در این زمینه بیان کرده اند میشود؛ و نشان داده میشود که آنچه افلاطون و ارسطو گفته اند با آنچه ملاصدرا گفته است، به خاطر داشتن متافیزیک متفاوت، فرق میکند؛ و همچنین آنچه ملاصدرا در حل مسأله شرور از آن سخن میگوید با نظریه ابن سینا متفاوت است چرا که ابن سینا اگرچه نگرش وجودی به موجودات دارد، قائل به وجودات متکثره است؛ حال آنکه ملاصدرا با حقیقت عینیه واحده وجود سروکار دارد. پس تبیین نظریه ملاصدرا با توجه به این که او از وحدت تشکیکی به وحدت شخصی گذر میکند مسأله شرور راه حل جدیدی دارد.

از جمله مفاهیمی که در تمامی اعصار توجه بسیاری از صاحب‌نظران را به‌ خود جلب کرده و آنان را به‌ تفسیر و تأویل آن واداشته است مفهوم "عشق" می‌باشد. در طول تاریخ افراد بسیاری در خصوص عشق قلم‌زده‌اند اما در آن میان ملاصدرا به‌ علت بنای فلسفه‌ی خویش بر اساس اصولی متمایز از پیشینیان در مورد این حقیقت شگرف سخنان تازه‌ای بیان داشته است و افلاطون نیز از نخستین فلاسفه‌ای است که مفهوم عشق را مورد تفحص قرار داده و شهرت جهانی "عشق افلاطونی" را از آن خویش ساخته است. اگرچه هر یک از این دو اندیشمند به‌ دو حوزه‌ی مختلف فلسفه‌ی اسلامی و غرب تعلق دارند لکن در بسیاری از موارد از جمله: افاضه‌ی الهی دانستن عشق، سریان عشق در جمیع موجودات و باور به‌ خیر مطلق به‌ عنوان آخرین مرحله‌ی عشق و ... دارای شباهت‌هایی می‌باشند و نیز دارای اختلافاتی در منشأ عشق جسمانی و نفسانی، وجود حیات در جمادات، عشق در بسائط سه‌گانه و ... هستند. حاصل آنکه اگرچه این دو فیلسوف در فضای فرهنگی و فکری متفاوتی می‌زیسته‌اند اما در مورد حقیقتی واحد با بیانی متفاوت سخن رانده‌اند.

مسئله تجرد و مبحث مجرد و مادی و اینکه مجردات و مادیات چه نوع موجوداتی هستند و چه ارتباطی با یکدیگر دارند؛ ازجمله مسائل و مباحث مهم و محوری در فلسفه است؛ به‌نحوی‌که فیلسوفان را واداشته تا موضعی را در مقابل آن، اختیار نمایند. در این پژوهش تلاش بر آن است تا دیدگاه ابن‌سینا و سهروردی به خصوص ملاصدرا درباره چیستی و حقیقت تجرد موردبررسی دقیق قرارگرفته و با توجه به تعاریف آن‌ها از تجرد، نحوه ارتباط مجرد و مادی در تمام مراتب هستی تحلیل گردد. ازآنجاکه چیستی و گستره تجرد با توجه به معنای سلبی ارائه‌شده از آن توسط فلاسفه با نظریه علم و شعور در نفس حیوانی و نباتی و حتی جمادات سازگاری ندارد، تمرکز و تلاش نگارنده بر آن است تا با یافتن معنای حقیقی و ایجابی از آن، بتواند مشکل مزبور و نحوه ارتباط مراتب وجود را حل نموده و از دیدگاه دوگانه انگار فلاسفه قبل از صدرالمتألهین به یگانه انگار برسد. اهداف دیگری را که رساله پیش‌رو دنبال می‌کند عبارت‌اند از: بیان ویژگی‌ها، اوصاف و احکام مجردات و مادیات؛ بیان مراتب و اقسام مجردات در قوس نزول و صعود؛ تعیین مرز مادی و مجرد و نحوه ارتباط آن‌ها با یکدیگر به عنوان محور اصلی رساله؛ که تمام موارد مذکور با روش تحلیلی- استدلالی، انجام‌شده و در بستر یک بررسی تطبیقی؛ سامان‌یافته است. در پایان امید است این پژوهش فتح بابی باشد برای تلاش دانش پژوهان، در این زمینه.

بحث اصالت وجود در فلسفه اسلامی و نیز در فلسفه غرب از مسایل مهم و مورد توجه جدی، بویژه در دوره مدرن و در فلسفه اگزیستانس می باشد. گرچه هر یک به معنای خاص خود در دو حوزه مختلف مورد بحث قرار گرفته است. این پایان نامه به کنکاش در دیدگاه دو فیلسوف اسلامی و غربی یعنی ملاصدرا و ژان پل سارتر که هر کدام نظریات مهمی در این زمینه دارند، می پردازد و دیدگاه هر یک را در همان حوزه فلسفی خودش مورد بررسی قرار می دهد و ابتدا به بحث مبانی فلسلفی هر یک پرداخته و سپس نتایجی که هر کدام دست یافته اند مورد مطالعه قرار می دهد و در نهایت این نتایج را با یکدیگر مورد مقایسه قرار داده و به تحلیل و ارزیابی این دو دیدگاه می پردازد.

از طرف فلاسفه و متکلمان برای جایگاه آلام و لذات، تقدری مثل حور، زقوم و ... در جهان پس از مرگ، آرای مختلفی بیان شده است. برخی آن را در عالم دنیا و برخی نیز آن را در عالم خیال متصل می­دانند. ولی صدرا هیچ­یک از آنها را موطن معاد جسمانی نمی­داند؛ چراکه از سویی با مؤلفه­هایی در متون دینی ـ که او را از این نظرات بازمی­دارد ـ روبه‌رو ست و از طرفی هم او تنها به معاد روحانی قائل نمی­باشد. در اینکه صدرا موطن معاد جسمانی را در برزخ می­داند، اختلافی وجود ندارد. ولی اینکه او آن موطن را در قیامت چه می­داند، چندان واضح نیست. باوجود این، می‌توان این دو نظریه را از کلام او استحصال کرد؛ یکی «معاد صوری در مرحله مثالی» که خود دو قسم است و دیگری «معاد صوری در مرحله عقلی» که حور و نار ... در عالم عقل به شکل اندماجی وجود دارد، ولی در آن تفاصیل با قدرت و شدت بیشتر دیده می‌شود. بنابراین از نگاه صدرا موطن معاد جسمانی در قیامت، یا عالم مثال است و یا عالم عقل؛ هرچند می­توان موطن آن را در قیامت و برزخ، عالم مثال دانست، اما نه با ادبیات صدرا. این مقاله با روش توصیفی و تحلیل مقایسه‌ای، در صدد بیانی روشن از موطن معاد جسمانی در متن دینی می‌باشد .