جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأمّل در مباحث کتاب الحجّة اثر گران سنگ و عظیم شرح الاصول الکافى ما را به این نکته رهنمون مى سازد که صدرالمتألّهین در این کتاب همواره بر آن بوده است که نبوّت و ماهیّت آن را به منزله مقامى جعلى و انتسابى از جانب خداوند با حقایق صادر شده از بیانات ائمّه معصومین :، تفسیر و تطبیق نماید. با وجود صبغه کلامى و عقلى مفهوم نبوّت، ملّاصدرا هرگز این منصب را با قرائت بشرى و غیرالهى بررسى نکرده است و به عکس، با در نظر گرفتن اصالت آموزه هاى روایى و با کنار هم نهادن قرائن نقلى در تبیین روایات کتاب الحجّة الکافى، بر فرابشرى و الهى بودن این مقام اصرار مى ورزد. او هنگام شناسایى نبى، تعریف نبوّت، تفاوت نبى و رسول، ضرورت ارسال پیامبر، خصلتهاى پیامبران و مراتب آنان و مباحثى از این دست، با رویکردى برهانى و عرفانى، از تطبیق و سازگارى میان این رویکرد با معیار قرار دادن حدیث چشم پوشى ننموده و با حسّاسیّت تمام، در هماهنگى و همسان سازى عقل و حکمت با روایات مرتبط با مقام نبوّت در کتاب الحجّة کوشیده است.

ملاصدرا برای عقل معانی بسیاری برشمرده است کهبرخی ناظر به عقل نظری و برخی ناظر به عقل عملی اند. ملاصدرا معتقد است عقل در وجود انسان، حقیقت پیوسته ای دارد و انسان با حرکت جوهری خویش و در پرتوی عنایت عقل فعال، آن را به فعلیت می رساند؛ تاجایی که انسان می تواند به موجودی مجرد از ماده تبدیل شود. دکارت معتقد است عقل ممیز انسان از سایر موجودات، قوۀ درست حکم کردن و تمییز نادرست از درست، و در همۀ انسان ها یکسان است. معنای عقل دکارتی را باید در کارکرد عقل در فلسفۀ او جست؛ کارکردی که از دل ریاضیات بیرون می آید. عقل و روش در فلسفۀ دکارت فقط تمایز مفهومی دارند. عقل دکارتی هم مرتبۀ عقل بالملکه در فلسفۀ ملاصدراست. البته ملاصدرا به آن بسنده نکرده، بلکه آن را توسعه داده و برای آن مراتبی درنظر گرفته است. هردو اندیشمند، تعقل را در پرتوی نور عقلی و شهود معنا می کنند. ملاصدرا عقیده دارد عقل انسان می تواند به مرتبه ای وجودی برسد که عقول را مشاهده و صور عقلی را ادراک کند. دکارت معتقد است نور عقلی، همان عقل فطری ذهن است که اشیا را واضح و متمایز ادراک می کند.

کتابنامه: ص. ۲۴۵-‎۲۳۶؛ همچنین بصورت زیرنویس // تشکیک یکی از مهمترین مباحث فلسفی و در حقیقت از ارکان اصلی فلسفه محسوب می شود این اصل مهم همچون حقیقت خارجی از نوآوریها و ابداعات سهروردی است. محور اصلی نوشتار پی گیری ا ین مساله است که آیا اساسا تفاوت یا تفاوتهایی بین شیخ اشراق و ملاصدرا در مساله تشکیک وجود دارد؟ و این دو فیلسوف با استفاده از این اصل قادر به حل چه مسایلی بوده اند و چه نتایج و آثاری را بر این مساله ترتیب کرده اند؟ در جواب ابتدا ارا و عقاید شیخ اشراق و ملاصدرا را در زمینه تشکیک بررسی شد که بررسی آرا اینن دو فیلسوف از محورهای اصلی این رسال محسوب می شونود شیخ اشراق پس از اثبات اصالت ماهیت در بحث از اقسام تمایز و کثرت در ماهیت، تشکیک در ماهیت را- در برابر مشاء که منکر وقوع تشکیک در ماهیات هستند- مطرح می کند و آن را در مطلق ماهیت - چهجواهر و چه اعراض- به عنوان یک امر خارجی جاری و ساری می داند و با خارجی کردن بحث تشکیک این مساله را به صورت یک مساله جدید فلسفی در می آورد. پس از اینکه شبخ تشکیک در ماهیت را به اثبات می رساند آن را در نظام نورری خویش جاری می کند. در حقیقت عمده کاری شیخ اشراق در فلسفه، متافیزیک نوری است که نظام نوری را در آن به تصویرز می کشد. مهم ترین اصلی که در تصویر این نظام دخیل است تشکیک می باشد. شیخ قائل است تشکیک در مطلق انوار مطرح است چه انوار جوهری و چه انوار عرضی و چه انواری که در نظام نوری در طول یکدیگر قرار دارند و چه انواری که در عرض هم جای دارند. نه تنها تشکیک در انوار و ترتیب آنها واقع است بلکه در روابط بین انوار نیز این اصل مهم جاری و ساری می باشد. تشکیکی در انوار می گویید که همه انوار در اصل و فسخ نور شریکند و تنها به شدت و ضعف با هم متفاوتند. شیخ اشراق با بحث تشکیک در انوار به پیشرفتهای قابل توجهی دست یافت و قادر به حل مسایلی شد که جز به مدد تشکیک حل آنها میسر نبود. از جمله این مسایل، حل امتیاز نورالانوار از نور اقب در عین بساطت نور الانوار، حل ظلمت و شر در نظام نوری است. ملا صدرا اصل تشکیک را از سهروردی گرفته و آن را در وجود پیاده می کند. پس از اثبات اینکه متن خارج را وجود پر کرده و وجود، تحقق و خارجیت دارد و از طرفی وجود، واحد و بسیط است نوبت به توجیه کثرات در عالم می رسد. ملاصدرا در توجیه کثرات، تشکیک در وجود را برابر مشاء- که وجودات را حقایق متبانیه می دانند- و در برابر برخی از عرفا- که وحدت محض را می پذیرند و کثرت را مجاز می انگارند- مطرح کرد. تشکیک در وجود به این معنی که وجود حقیقتا واحد است، کثرات نیز حقیقتا موجودند اما کثرات به وحدت برمی گردند و وحدت در کثرات، ساری است. این نظریه، تشکیک در مراتب یا تشکیک خاص نام دارد. ملاصدرا نیز با طرح بحث تشکیک در وجود به آثار و نتایج بسیار مهمی دست یافت. تشکیک در وجود، در حکمت متعالیه ملاصدرا از چنان اهمیتی برخوردار است که در بسیاری از مسائل فلسفی به عنوان مقدمه اصل اثبات آنها قرار می گیرد و در حقیقت نقش رکن را در اثبات بسیاری از مسایل ایفا می کند. اما ملاصدرا با تحلیل علیت و ارجاع علیت به شان، وحدت شخصی را به عنوان نظر نهایی می پذیرد. با قبول وحدت شخصی وجود، کثرات، شئون باری تعالی هستند که از خود وجود فی نفسه مستقل بلذات ندارد و تشکیک در همین شئون و مظاهر، صورت می گیرد. اصل تشکیک هم نظام نوری سهروردی و هم نظام وجودی ملاصدرا را بصورت نظامی واحد، متصل و هماهنگ در می آورد. هر دو نظام بر اساس تشکیک بصورت هرمی خواهند بود که کثرات در آن از پیوند و ارتباط عمیقی برخوردارند. نه تنها انوار و وجودات در دو نظام، رابطه تشکیکی دارند بلکه اوصاف و کمالات آنها نیز تشکیکی خواهند بود. به خاطر ا ختلاف مبانی، اختلافات اساسی بین سهروردی و ملاصدرا در مساله تشکیک وجود دارد. این تفاوتها نه تنها در نفس تشکیک مطرح است بلکه با لتبع در آثار و نتایج آن نیز اختلافاتی وجود دارد. بر اساس اختلافات این دو حکیم در مساله تشکیک، به جد می توان گفت نتوع نگاه به عالم هستی نگاهی متفاوت خواهد بود.

دور بودن از تجربه زندگی اخروی، پژوهش و تحقیق درآن را بس دشوار ساخته است، از این رو آرا و نظرات دین پژوهان و حکیمان در این قلمرو، متفاوت شده است. گاه زندگی درآن جا را همچون زندگی دنیوی ترسیم کرده و حضور آدمیان را در دو بعد روحانی و جسمانی دانسته اند و گاه تمایز و تفاوت را معتقد شده و حضور در آن سرا را روحانی محض، تفسیر کرده اند. البته تصویر معاد روحانی، تبیین فلسفی آن آسان است، اما پذیرش معاد جسمانی همواره مورد بحث بوده هست. ظاهر آیات و روایات بسیاری بر این نوع معاد دلالت دارد. مفسران، حکیمان و متکلمان بزرگ نیز به تحلیل و تبیین این گونه از معاد پرداخته اند. در این میان تنها کسی که بیشترین و دقیق ترین پژوهش را ارایه نموده و قلم محققانه او راه گشای بسیاری از مسائل مربوط به عالم پس از مرگ بوده و هست، صدرالمتالهین است. آنچه آثار او را از سایر آثار اندیشمندان متمایز ساخته است، دقت و احاطه وسیع او به حکمت و تلفیق آن با متون دینی است. در این رساله کوشش بر این است که نخست دیدگاه ملاصدر را در مورد نفس و تاثیر آن بر معاد شناسی دقیقا بررسی شود و پس از آن تاثیر رابطه نفس با بدن در معاد جسمانی و تفاوت تاثیر دو نظریه «روحانیة الحدوث» بودن یا «جسمانیة الحدوث» بودن نفس در معاد شناسی مورد تبیین قرار گیرد. روش تحقیق در این رساله، روش توصیفی ، تحلیلی محتوا و کتابخانه ای است. نتایج حاصل از این تحقیق، بدین قرار است: الف: بر پایه وجود شناسی صدرا، هستی بر سه بخش تقسیم می شود : وجود مادی، وجود مجرد خیالی و وجود مجرد عقلی. ب: درهستی شناختی صدرا، هر موجود در یک مرتبه از مراتب هستی قرار می گیرد وتعین وتشخص پیدا می کند، در این میان تنها نفس است که در جایگاه و مرتبه مشخص و ثابتی باقی نمی ماند. هر چند در اولین طلیعه وجود، در ماده جسمانی ظاهر می شود، ولی بر اثر حرکت جوهری و اشتداد وجودی، به مرتبه حیوانی وشأن ادراکی نائل می گردد و وارد مرتبه وجود خیالی و جهان مثالی می شود. نفس به واسطه اتحاد با مدرکات خویش، اندک اندک ار جهان مادی کنده شده، به جهان غیر مادی می پیوندد. این روند با افزایش فعالیت های ادراکی از سویی، و کسب ملکات فاضله یا رذیله از سوی دیگر، شدت یافته و سپس وجود برزخی نفس شکل می گیرد. مرتبه سوم که تنها خاص برخی انسان ها ست، مرتبه مربوط به ادرک کلیات عقلی می باشد که دریچه ورود نفس به جهان عقلانی است. در این مرتبه، نفس در اثر ارتباط با معقولات خویش، به مرتبه اعلایی از تجرد می رسد؛ اما مقام نفسیت و اضافه ذاتی او به بدن و قوای بدنی از او جدا نمی شود. ج: بر اثر دیدگاه ملاصدرا، معاد جسمانی امری مسلم است، زیرا بنابر برهان های عقلی و با توجه به تجرد قوه خیال، شخص محشور در یوم نشور، همان انسان موجود در دار غرور (حقیقت مرکب از جسم و روح) است. د: از نظر ملاصدرا بهشت و جهنم مراتب وجود خود انسان است. بهشت هر کسی، عالم اختصاصی خود اوست و درجات بهشت و درکات جهنم چیزی جز درجات وجودی انسان که در همین دنیا تحصیل کرده ، نیست. پیشنهاد نگارنده در خصوص موضوع تحقیق، این است که پژوهش و تحقیق بر روایات و متون دینی و انطباق دیدگاه ملاصدرا بر آن، موجب تثبیت آرای ایشان می شود.