جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امیرالمؤمنین علی علیه السلام، باب مدینۀ علم نبوی، تأثیری ژرف بر متفکران و اندیشمندان اسلامی پس ازخود گذاشته است. صدرالدین محمد شیرازی معروف به ملاصدرا ازجمله متفکران اسلامی متأثر از ایشان می‌باشد که به نحوی عصارۀ تمام نحله‌های فلسفی، عرفانی و کلامی اسلام را در قالب متکبی با نام «حکمت متعالیه» جمع کرده است. وی در مواضع متعددی مدعی است که با یاری جستن از حضرت علی علیه السلام مبانی فلسفی خود را تحکیم بخشیده است. در این زمینه تاکنون تحقیقی جامع انجام نشده است؛ ازاین‌رو نگارنده در این پژوهش می‌کوشد مواضع بهره‌گیری ملاصدرا از امیرالمؤمنین علی علیه السلام را که دامنۀ آن از بیانات ایشان تا عباراتی دربارۀ ایشان متغیر است، در آثار مختلف وی کاویده و در قالب دسته‌بندی‌ای موضوعی آشکار سازد. از این جهت هدف اصلی این مقاله «بررسی تأثیر حکمت علوی بر اندیشۀ ملاصدرا» به روش توصیفی و کتابخانه‌ای می‌باشد.

ون‌دورزن، روان‌درمانگر وجودی با بررسی مؤلفه‌‌‌های متعدد درمانِ وجودی، خودتأملی و خویشتن‌یابی را مؤلفة اصلی‌ این نگرش دانسته، معتقد است که انسان با وجودی متفاوت با سایر موجودات و هویتی سیال و پویا، خود وجود و هویت خویشتن را تعیین می‌کند. ملاصدرا نیز با توجه به هویت سیال و پویای انسان معتقد است که وجود انسان محدود و منحصر به این عالم نیست، خود عوالم و نشئات وجودی متعددی دارد و در هر عالم، نشئه‌ای متناسب با آن می‌یابد. انسان با اراده و اختیار خود، جایگاه خویش را در نظام هستی تعیین می‌کند و می‌تواند با ارتقای وجودش تا مرتبة وجود عقلی، عالمی‌ عقلی مشابه عالم عینی گردد. هر دو متفکر در برخورداری انسان از وجودی سیال و پویا و خودی «خودتعیین‌گر» اتفاق نظر دارند. چنانکه از جایگاه مؤلفة خویشتن‌یابی‌ در درمان وجودی و نگرش صدرا دربارة‌ این مؤلفه بر می‌آید؛ دیدگاه صدرا دربارة خویشتن‌یابی می‌تواند مبنای درمان وجودی در فرهنگ‌ ایرانی- اسلامی ‌باشد..

اصطلاح «مدنی بالطبع» یکی از اصطلاحات حکمت مدنی است و ملاصدرا آن را در موارد متعددی به کار برده است. مسئلۀ این پژوهش محکی‌عنه این اصطلاح و منظور نظر ملاصدرا از آن است. آیا مراد از این اصطلاح این است که طبیعتِ انسان، مدنی است یا اینکه مدنیت انسان، طبیعی است؟ مدنیتِ طبعی حاکی از کدام ویژگی انسانی است و چه نسبتی با کمال عقلی انسان دارد؟ آیا حاکی از مدنیت انسان به‌عنوان یک ویژگی ذاتی، طبیعی، غریزی یا غیراکتسابی است یا یک ویژگی اکتسابی؟ این مقاله می‌کوشد با روش تحلیلی و انتقادی هریک از موارد کاربرد اصطلاح مدنی بالطبع را در آثار ملاصدرا بررسی و به فراخور بحث، سازگاری یا ناسازگاری این اصطلاح را با آرای ملاصدرا در حکمت مدنی تبیین کند. مفهوم پولیتیکوس در نسبت با فوسیس نزد ارسطو به‌عنوان تبار مفهومی اصطلاح مدنی‌بالطبع فرض شده و در نتیجۀ این بررسی، مفاهیم «مدنیت طبعی انسان» و «انسان مدنی» به‌منزلۀ مفاهیمی استکمالی در نظر ملاصدرا در نسبت با کمال عقلی انسان براساس نظریۀ وحدت تشکیکی تبیین شده‌اند. اهمیت این بررسی ازآن‌رو است که می‌تواند به کاربرد آرای فلاسفۀ اسلامی در حکمت عملی در نسبت با علوم انسانی، اخلاق، جامعه و سیاست کمک کند و زمینه‌ای برای تبیین تفصیلی انسان مدنی در حکمت متعالیه باشد.

‫اين نوشتار با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي فلسفي ملاّصدرا و ابونصر فارابي به عنوان دو فيلسوف برجسته مسلمان را در باره ويژگي هاي رئيس اول مدينه فاضله با يکديگر مقايسه کرده و اشتراک و افتراق انديشه هاي فلسفي آنان را در اين زمينه برجسته مي‌سازد. تحقيق حاضر در سه بخش سامان يافته است. نويسنده نخست کلياتي از مفهوم شناسي سياست، رئيس اول، مدينه فاضله وخليفه ارائه کرده، سپس در بخش اول نظام سياسي از منظر ابونصر فارابي را شرح مي‌دهد. نگارنده ضمن بيانِ بنيان‌هاي معرفتي از ديدگاه فارابي، مختصري از زندگاني وي، پيوند جهان‌شناسي با سياست مدني، مراتب هستي شناسي، مراتب جهانِ هستي، مباني انسان شناسي، زمينه پيدايي جامعه، مفهوم حکومت از حيث وسعت و مساحت و امکان تأسيس مدينه فاضله را ذکر مي‌کند. وي در ادامه مدينه فاضله يا حکومت مطلوب، سياست و جايگاه آن، رابطه بين اجتماع و تعاون و مفهوم و انواع سعادت را از منظر فارابي بيان مي‌کند. در فصل دوم به تبيين ويژگي‌هاي رئيس اول مدينه فاضله از ديدگاه فارابي اختصاص دارد. از نظر وي رئيس اول در اجتماع، مانندِ عضوِ رئيسي بدن و به عنوان عقل فعال معرفي شده است. نويسنده در اين زمينه، دو شبهه مطرح و پاسخ آن ها را نيز ذکر کرده و خصوصيّات رئيس اول مدينه فاضله و مقبوليت و مشروعيت او را از ديدگاه فلسفه فارابي بيان مي‌کند. ساختار نظام سياسي مطلوب از لحاظ اقتصادي، نظامي، انتظامي، مديريت کارگزاران، فرهنگي و رسيدگي به دانشمندان، بيانِ نظام‌هاي غيرفاضله، همچون: مدينه جاهله، مدينه فاسقه، مدينه ضاله، همچنين آرا و عقايد وي در باره مدينه غير فاضله و اعتقاد به قانون طبيعت و عدالت آن و سرانجام علت اجتماع در مدينه غيرفاضله از ديگر مباحث اين بخش محسوب مي‌شود. بخش دوم به تبيين نظام سياسي از ديدگاه ملاّصدرا اختصاص دارد. نويسنده در اين بخش نيز با پرداختن به بنيان‌هاي معرفتي، زندگاني ملاّصدرا، هستي شناسي، همچون: اصالت وجود، تشکيک وجود، وحدت وجود، انسان شناسي ونيز مدينه فاضله را از منظر ايشان بررسي مي‌کند. ويژگي‌ها و مقبوليت و مشروعيت رئيس اول مدينه فاضله، ساختار نظام‌هاي سياسي مطلوب و نظام غيرفاضله از ديدگاه او از مباحث پاياني اين نوشتار به شمار مي‌آيد.

---

چکیدهاهمیت خوانش ملاصدرا از آرای متکلمین، در بحث از ذات، صفات و افعال الهی، در این است که حکمت متعالیه، جامع نظرات فلسفی و عرفانی قبل از خود با محوریت شریعت است. پرسش از این خوانش، مبین آرای خاص صدرالمتألهین و ضعف و قوت دیدگاه‌های کلامی است. ملاصدرا با اتکا بر مبانی فکری خود، چون؛ اصالت، بساطت و تشکیک وجود و حرکت جوهری و همچنین نقد مبانی کلامی چون؛ اصل دانستن ماهیت، نفی علیت، جواز ترجیح بلا مرجح، تفسیر کلامی «حدوث» و امثال آن، خوانشی عقل‌گرایانه و انتقادی از متکلمین ارائه می‌دهد که گرچه در شیوه و محتوای مباحث از ایشان واگرایی دارد، اما در غایت آن، یعنی تنزیه خدا به آنان نزدیک است. این خوانش که با اثرپذیری از دیگران و گاه به شکل غیر‌مستقیم صورت می‌گیرد، در مجموع کامل، و اثرگذار است، اگرچه به طور موردی به دلایلی چون کلی‌نگری به خطا رفته است. صدرا اشکالات «برهان حدوث» را تصحیح و از آن تمجید می‌کند، اما با ایستادگی در برابر فخررازی، ماهیت داشتن واجب را رد می‌نماید؛ زیرا خداوند، وجودی بسیط و واجب از هر جهت است که بر اساس آن، هرگونه ترکیبی از وی نفی شده و توحید او بهتر از شیوه کلامی و به دور از اشکال، ثابت می‌شود. خدایی که موصوف به صفاتی ثبوتی و عین ذات، چون علم، قدرت، اراده، کلام، سمع، بصر و حیات بوده و از هرگونه نقصی منزه است. ملاصدرا ارائه تفاسیر نارسا از اوصاف و نسبت آنها با ذات، را نقد کرده و معتقد است؛ برخلاف پندار اشاعره، خداوند با غایتی که عین ذات اوست و به مقتضای «قاعده الواحد»، نظامی طولی از مخلوقات مجرد و مادی را آفریده است. از او جز «وجود» که عین خیر است، صادر نشده، که از آن جمله عالمی است مادی و حادث به حدوث زمانی مبتنی بر حرکت جوهری، و آدمی است مختار، که هر آنچه می-کند به اراده و آفرینش خداست، بدون آنکه جبر یا تفویض لازم آید.

چکیده یکی از مباحث مهمّ در بین مسائل نفس‌شناسی حکمت سینوی و حکمت متعالیه، مسئله قوای ادراکی نفس می‌باشد. قوه واهمه به عنوان یکی از این قوای ادراکی می‌تواند از دو حیث هستی-شناختی و معرفت‌شناختی مورد تحقیق و تحلیل عقلی قرار گیرد. ابن‌سینا و ملاصدرا به رغم داشتن نقاط مشترک، در برخی از ابعاد هستی‌ شناختی و معرفت ‌شناختی این قوه با یکدیگر تفاوت اساسی دارند. این اختلاف گاهی ناشی از سه منشأ یعنی؛ نفس، سایر قوای ادراکی و ادراک وهمی بوده و این سه نقش موثری در تعیین جایگاه و هویت وجودی قوه واهمه نزد هر یک از این دو فیلسوف خواهند داشت. در بررسی‌های به عمل آمده در آموزه‌های فلسفی این دو حکیم توانا بدست می‌آید که در نظام فلسفی حکمت سینوی و صدرایی هیچ‌گاه حقیقت و واقعیت قوه واهمه به عنوان یکی از مبادی ثانویه افعال و ادراکات نفسانی مورد انکار قرار نگرفته است بلکه این قوه در هر یک از این دو نظام فلسفی جایگاه و هویت خاص و متفاوتی یافته است. اصول، مبانی و برخی نظریات و آموزه‌های فلسفی حکمت متعالیه از قبیل نظریه تجرد کلیه قوای ادراکی، اتحاد نفس و قوا و اتحاد علم، عالم و معلوم بر آراء هستی شناختی و معرفت شناختی ملاصدرا درباره قوه واهمه تاثیر گذاشته و موجب اختلاف نظر او با ابن سینا در حوزه هویت و رابطه وجودی با نفس، ادراک وهمی و سایر قوای ادراکی به ویژه قوه عاقله گشته است. همچنین بررسی تطبیقی ابعاد مختلف معرفت شناختی قوه واهمه نشان می‌دهد که بین این دو حکیم در این حوزه اشتراکات زیادی وجود داشته و صرفاً در ماهیت و هویت وجودی موهوم و ادراک وهمی با یکدیگر اختلاف نظر دارند.

‫پژوهش حاضر مي‌کوشد ديدگاه‌هاي فيلسوفاني همچون: بوعلي سينا، شيخ اشراق و ملاّصدرا درباره ماهيت عالَم خيال و ويژ‌گي‌هاي آن را با يکديگر مقايسه و مشخّصات اين عالَم در دو قوس صعود و قوس نزول را با استفاده از قواعد فلسفي و قوانين عقلي و عرفاني تجزيه و تحليل کند. نگارنده نخست با تعريف عالَم خيال در لغت و اصطلاح و تقسيمات آن، و نيز تبيين وجوه تمايز بين عالَم خيال در قوس نزول و صعود، سير تاريخي نظريات فلاسفه درباره عالَم خيال را وارسي و ديدگاه‌هاي افلاطون، ارسطو، فلوطين و برخي عارفان و سرانجام، نظريه سه تن از دانشمندان بزرگ اسلامي يعني بوعلي سينا، شيخ شهاب‌الدين سهروردي، معروف به شيخ اشراق و صدرالمتألهّين شيرازي را که به ترتيب داراي مکتب هاي فلسفي مشّا، اِشراق و حکمت متعاليه بوده‌اند نيز در اين باره منعکس کرده است. وي در ادامه از منظري قرآني و روايي به تبيين ماهيت عالَم خيال و ويژگي‌هايش پرداخته و آن را در دو قوس صعودي برزخي معنا کرده است. در بخش ديگري از تحقيق، عالَم خيال منفصل واکاوي و ديدگاه‌هاي ابن سينا، شيخ اشراق و ملاّصدرا و اختلاف نظر آنان در نفي يا اثبات اين عالَم با هم مقايسه مي‌گردد. در همين زمينه نويسنده ادلّه اثبات وجود عالَم خيال در قوس نزول (عالَم خيال منفصل) را با استفاده از قاعده امکان اَشرف و تقرير اين سه فيلسوف از قاعده مزبور براي اثبات آن را بيان، و نحوه اقامه برهان در اين زمينه را ارائه کرده است. در فصل چهارم به اثبات وجود عالَم خيال در قوس صعود (عالَم خيال متّصل) از منظر سه فيلسوف مذکور پرداخته و نوع نگرش آنان در اين زمينه به تصوير کشيده شده است. در همين راستا مجرّد يا مادّي بودن عالَم خيال و ثمرات اثبات تجّرد قوّه خيال بيان گرديده و اثبات عالَم برزخ صعودي و نيز بقاي تمام نفوس پس از مرگ، از ثمرات اثبات تجرّد آن دانسته شده است. نويسنده در جمع‌بندي آراي اين فلاسفه نتيجه مي‌گيرد: ابن سينا و شيخ اشراق به دليل انکار تجرّد قوّه خيال متّصل را منکر شده‌اند؛ از اين رو به عقيده ابن سينا به لِحاظ عقلي، هيچ نَفسي از انسان پس از مرگ همراه بدن او نيست، بلکه آنچه از انسانها باقي مي‌مانَد، چيزي جز ارواح نامتجسّد نيست. به نظر شيخ اِشراق، نفوس انسانها بعد از مرگ اگر در علم و عمل کامل باشند، به عالم عقول متصّل مي‌شوند و در غير اين صورت با قالب‌هاي مثالي که از پيش در عالَم خيال منفصل وجود دارند، همراه خواهند بود. ملاّصدرا به دليل اثبات تجرّد قوّه خيال و حرکت جوهري به عالَم خيال متّصل معتقد است؛ از اين رو به عقيده ايشان تمام نفوس پس از مرگ در برزخ صعودي با بدن جسماني همراه هستند، که اين بدن‌ها از افعال و ملکات نفساني انسان‌ها که در دنيا آن‌ها را کسب کرده‌اند، نشأت گرفته است.

موضوع این رساله، جایگاه قوه خیال در معرفت شناسی می باشد که در آن آراء و نظرات دو فیلسوف نامدار سهروردی و ملاصدرا بر اساس کتاب های حکمه الاشراق و اسفار مورد بررسی قرار می گیرد و سعی شده است نقد های ملاصدرا بر سهروردی و همچنین میزان تأثیر پذیری وی از سهروردی تبیین گردد تا ضمن بررسی این دو دیدگاه به بیان نقاط اختلاف و اشتراک آن ها در این مسأله پرداخته شود.شناخت نفس و مراتب آن به ویژه قوه خیال اهمیت بنیادی دارد، لکن در تاریخ فلسفه، نقش اساسی خیال در ادراک بشری به عنوان واسطه بین احساس و عقل مغفول مانده است. قوه خیال در واقع، از یک سو حلقه واسط میان عالم عقلی و عالم جسمانی است و از سوی دیگر، آگاهی حسی و آگاهی عقلی انسان را به یکدیگر مرتبط می سازد. بحث از خیال از مباحث بسیار مهم بوده و می تواند در حل بسیاری از مسائل معرفت شناسی مدد رساند. سهروردی جایگاه صور خیالی را عالم مثل معلقه می داند و قوه خیال را مظهر صور خیالی موجود در عالم خیال منفصل می داند. ملاصدرا معتقد است که نفس آدمی با خلاقیت خدا گونه ش، صور خیالی را همانند صور حسی اشیاء انشاء و ابداع می کند و مشاهده عالم مثال و مثل معلقه تنها نفس آدمی را مهیا خلق صور خیالی می گرداند.

‫اين تحقيق از شش فصل با اين عنوانها تشكيل يافتهاست: فصل اول، شرح احوال و آثار ملاصدرا و ملامحسن فيض كاشانى؛ فصل دوم، دلايل اثبات وجود بارى تعالى: ادلّهىِ ملاصدرا (برهان صديقين، معرفت نفس،...)، ادلّهىِ فيض كاشانى؛ فصل سوم، عينيت ذات و صفات و اقسام صفات؛ فصل چهارم، صفات حق تعالى؛ فصل پنجم، اسماى الهى؛ فصل ششم، ارتباط خدا و جهان."