جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهم ترین و مشکل ترین مسائل حکمی و فلسفی، تبیین و تقریر «علم تفصیلی حق‌تعالی به مخلوقات در مرتبه ذات»است. صدرالمتالهین در کتاب‌های خود، دو نظریه درباره این مسئله مطرح کرده است: یکی نظریه مشهور وی یعنی «علم اجمالی در عین کشف تفصیلی» و دیگری نظریه مبتنی بر اتحاد عاقل و معقول که نظریه نهایی او به حساب می آید. نویسنده در این نوشتار، نخست بر اساس مبانی صدرالمتالهین به تبیین نظریه ابتدایی و مشهور وی پرداخته و سپس به بررسی و نقد این نظریه از دیدگاه استاد فیاضی پرداخته است. ملاصدرا با استفاده از قاعده «بسیط‏الحقیقه»، و بنا بر مبانی بدیع حکمت متعالیه (به‌ویژه اصالت وجود)، نظریه «علم اجمالی در عین کشف تفصیلی» را تبیین کرده است.

همان اندازه که تصدیق به وجود «اراده»، در انسان امری بدیهی و وجدانی است، شناخت معنا و حقیقت «اراده» امری پیچیده و مشکل است. به همین دلیل علی رغم وحدت نظر متفکران در وجود اراده، در تفسیر و بیان ماهیت کلی آن اختلاف نظر وجود دارد. برخی از فیلسوفان اسلامی «اراده» را از کیفیات نفسانی می دانند و ضد آن را «کراهت» می دانند. ابن سینا معتقد است اراده کردن یک چیز به معنای تصور آن چیز است و در واقع ایشان اراده را به عنوان مبداء فعل می داند و معتقد است که تصور در متصور، میلی را برای انجام فعل بر می انگیزاند. مرحوم صدرای شیرازی معتقد است که اراده «شوق شدید به کسب مراد و جزء اخیر علت تامه است». علامه طباطبایی اراده را کیف نفسانی می داند اما متفاوت با کیفیاتی مثل علم و شوق، و معتقد است که اراده با فعل معیت داشته و قبل و بعد از آن، نمی تواند وجود داشته باشد. مرحوم امام خمینی اراده را فعلی از افعال نفس می دانند. اراده خود پدیده ای است که علت می طلبد، ملاصدرا علت «اراده» را، اراده و یا طبیعت انسان نمی داند چون در این صورت منجر به تسلسل می شود، همچنانکه ابن سینا می گوید: «نفس مضطری است در هیات مختار». از این جهت، برخی به این نکته تصریح کرده اند که علت «اراده» عوامل بیرونی است.

از مهم‌ترین دغدغه‌های صدرالمتألهین ایجاد هماهنگی میان فلسفه و شریعت است. جمله «تبّاً لفلسفة تکون قوانینها غیر مطابقة للکتاب و السنة» او، برای همه متعلمین حکمت متعالیه آشناست. با این حال صدرالمتألهین در مسئله حدوث نفس، خود راهی غیر از ظواهر برخی متون دینی (که ظهور در حدوث نفس پیش از بدن دارند) را برگزیده و قائل به حدوث جسمانی نفس شده است. صدرالمتألهين که خود متفطن به تعارض نظریه خود با ظواهر این دسته از متون دینی است، برای برون‌رفت از این تعارض و ایجاد هماهنگی میان نظریه خود با متون دینی، دو وجه جمع ارائه می‌دهد. یک راه‌حل او تمایز نهادن میان نفس و روح و همچنین نفوس کملین و غیرکملین بوده و راه‌حل دیگرش قائل شدن به کینونت عقلی برای نفس است. در این مقاله در پی آن هستیم که با روش توصیفي ـ تحلیلی و با رویکرد انتقادی، به بررسی و نقد راه‌حل‌های صدرالمتألهین پرداخته، عدم توفیق وی را در این مسئله روشن کنیم.

مِنهاجُ السُّنّة النَبَویُة فی نَقْضِ کلام الشّیعة و القَدَریة کتابی به زبان عربی نوشته ابن تیمیه حرانی (متوفای ۷۲۸ق)، از فقهای حنبلی در قرن هفتم هجری و یکی از نظریه‌پردازان سلفیه. او این کتاب را در ردّ بر کتاب منهاج الکرامة فی معرفة الامامه نوشته علامه حلی (۶۴۸ق -۷۲۶ق)، فقیه و متکلم شیعه تألیف کرده است. این کتاب بر اساس مبانی ظاهرگرایی سلفیه تدوین شده است. نگاه‌های نقادانه ابن تیمیه به مبانی کلامی شیعه در این کتاب، گاه با ادعاهای بی‌اساس و توهین همراه است تا آن‌جا که در چارچوب این شیوه تلاش کرده منزلت امام علی(ع) را مورد تردید قرار دهد و جایگاه وی در میان مسلمانان را تضعیف نماید. روش ابن تیمیه در کتاب منهاج السنه موجب شده تا عده‌ای از علمای اهل سنت از بی‌انصافی و شدت توهین او به طرف مقابلش انتقاد کنند.

کتاب درباره معرفت و شناخت دین میباشد که توسط سید احمد معتصم به رشته تالیف درآمده است و اختصاصا در این کتاب نظریات جناب محمد تقلی مدرسی فیلسوف محترم ذکر شده و نظریات ایشان توضیح داده می شود. موضوعات مختلفی درباب معرفت از جمله: عقل، عقل و وحی، فلسفه و دین، ماهیت وجود و... مطرح می شود.

یکی از مباحثی که در نفس شناسی فلسفی همیشه مطرح بوده قوای نفس است. ملاصدرا نیز مانند دیگر فلاسفه برای نفس قوای متعددی قائل است. وی در بیان علت و ملاک تعدد قوای نفس، دو ملاک ارائه می دهد و بر اساس آن، قوای نفس را از یکدیگر متمایز می کند. در نفس شناسی ایشان رابطه ی قوا با نفس بر اساس مبانی ویژه ی او از جمله اشتداد وجود، حرکت جوهری، جسمانیه الاحدوث و روحانیه الابقا بودن نفس، توجیه پذیر است. وی برای قوه ی خیال جایگاه خاص قائل است و آن را مرتبه ای از مراتب نفس می داند که در مقاله ی حاضر به تشریح این دیدگاه و ارائه ی ادلۀ اثبات کننده ی آن پرداخته ایم. “رابطۀ نفس با قوا آنچه که طرح آن ضروری می باشد، این است که منظور صدرالمتألهین و دیگر حکمایی که تعدد قوا را بیان کردند، این نیست که درون انسان چندین قوه مستقل و مجزا از یکدیگر قرار دارد که هر یک کار خود را انجام می دهند و ارتباطی با نفس ندارند؛ بلکه منظور این است که ١۴٣ تمام آثار و افعال نفسانی مستند به نفس هستند، لیکن برخی از افعال نظیر احساسات ظاهری و باطنی ، با وساطت آلاتی که همان قوای نفسانی باشند، انجام می شوند و گروهی دیگر به طور مستقیم از نفس صادر می شوند، مانند ادراک حضوری نفس به ذات خود. صدرالمتألهین در بحث اثبات وجود حس مشترک بیان می کند که ما قائل هستیم که مدرک همه ادرکات در نفس حاصل می شود و اندام های بدن و مغز صرفا جنبۀ اعدادی ١۵٣ دارند و نفس را مستعد می کنند تا در عالم خودش به ادرک امور نائل آید، چون نفس را مدرک حقیقی می دانیم و باید غیر از قوه عاقله ، قوه نفسانی دیگری ، مانند حس مشترک وجود داشته باشد؛ چرا که در وجود خود دو نوع ادراک را می یابیم : ادراک کلیات و ادراک جزئیات که بنا بر قاعده «اتحاد مدرک و مدرک » باید دو نوع مدرک نیز داشته باشیم که یکی ، مدرک کلیات (قوه عاقله ) و دیگری ، مدرک جزئیات (حس مشترک ) باشد؛ به عبارت دیگر، چون نحوه وجود کلی غیر از نحوه وجود جزئی است و دو وجود متباین مورد ادراک قرار می گیرد، باید مرتبۀ ادراک کلیات در نفس غیر از مرتبۀ ادرک جزئیات باشد؛ بنابراین ، چاره ای جز پذیرفتن وجود قوه ای همچون حس مشترک نداریم .”

این مقاله با بررسی معانی مختلفی ذات و ماهیت در تفکر فیلسوفان مسلمان و با بررسی مبانی مهم فلسفه ملاصدرا ثابت می کند که ذات و ماهیت در این فلسفه رد می شود و امری قراردادی و اعتباری خواهد بود. لذا این تفکر در بحث از نحوه تحقق کلیات دیدگاهی نومینالیستی دارد و از همین رو به لحاظ معرفت شناختی تفکری نسبیت گراست و شناخت واقعیت را امری نسبی می داند. در این فلسفه، امکان شناخت ضروری و مطلق واقعیت وجود ندارد و از نظر روش شناختی نیز این فلسفه نمی تواند تفکری عقل گرایانه باشد، بلکه در شناخت باید روش هایی مانند تجربه یا شهود را معتبر بداند.

ملاصدرا با بحث حرکت جوهری، بحث حرکت در فلسفه را به ساحت مابعدالطبیعه می کشاند. از نظر وی تمام موجودات به سمت کمال در حرکتند و از این طریق است که تجرد نفس را اثبات می کند. هگل نیز کل تاریخ فلسفه را فرآیند روح مطلق می بیند که از طریق ذهن های کرانمند به خود می اندیشد تا به کمال؛ یعنی آزادی برسد. هدف از این مقاله بررسی مسأله حرکت در این دو فیلسوف و مقایسه آن دو با یکدیگر است.

روشن است که فلسفه یونان آغازین زمین بازی فلسفه نزد منفکران عالم اسلام و مسیحیت است. میراث داری فلسفه یونان در کنار فرهنگ ابراهیمی و علایق یکسان در بحث از موضوعاتی همچون خدا و خلقت و نیز برخی مبانی فلسفی و معرفتی مشترک می تواند زمینه ساز این سوالات باشد که جایگاه فلسفه در تلقی این دو زیست جهان فکری چه بوده است و اینکه فلسفه یونان با ورود به آنها چه سرنوشتی یافته است؟ می توان مدعی شد که بدون فهم این تحولات، ادعای فهم دگردیسی های بعدی که در دو جریان موثر بر زیست امروزین ما اثر گذاشته اند، گزاف خواهد بود. به راستی قابل تامل است که چگونه آن جریان واحد فلسفی، در این دو مسیر متفاوت و در زمانه ای واحد از سویی به حکمت متعالیه منجر شده و از سوی دیگر، فلسفه مدرن را رقم زده است. بدون بررسی چنین موضوع، هر سخنی درباب رهآوردهای فلسفه اسلامی برای انسان مدرن ناقص بوده و احتمالا به تحلیل های نادرست منجر خواهد شد. مسلم است که فلسفه در بنیان خود، تجربه اصیل اندیشمندانی است که از مواجهه با هستی دچار حیرت شده و کوشیده اند در گفتگو با متفکران گذشته از سرمایه غنی ایشان بهره ببرند و فهم عقلانی ای متناسب با انکشاف هستی برای خودشان ارائه نمایند.