جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مدخل «آدم(ع)» نوشته یکی از مستشرقان به نام «یوهانس پدرسن» (J. Pedersen) است که در دائرة المعارف اسلام به چاپ رسیده. این نوشتار به نقد و ارزیابی مدخل یاد شده پرداخته است با این هدف که بررسی آثار مستشرقان درباره آموزه‌های دینی به ویژه مباحث قرآنی، فضای فکری اندیشمندان غیر مسلمان را تا حدودی پیشِ دید مسلمانان قرار دهد. همچنین نقد و ارزیابی آثار یادشده نیز زمینة آشنایی افکار عمومی با اسلام ناب را فراهم می‌کند. نویسنده در این مدخل ابتدا با استناد به آیات قرآن، خلقت آدم، مذاکره خداوند با فرشتگان و دستور سجده به آدم، امتناع شیطان از دستور خداوند، نافرمانی آدم و حوا و سپس هبوط آنان از بهشت را بیان و سپس با استناد به روایات تفسیری و تاریخی اهل سنت و به ویژه منابع مستشرقان، داستان آدم(ع) را تبیین کرده است. یافته‌های پژوهش از عدم تسلط و اشراف علمی پدرسن بر منابع اسلامی -اعم از آیات قرآن و روایات اصیل- درباره داستان آدم(ع) و در نتیجه فهم ناقص و نادرست او حکایت می‌کند. عدم جامعیّت در استناد به آیات قرآن، عدم ساختاربندی در عناوین مدخل، تأثیرپذیری از اسرائیلیات، برداشت‌های سطحی و فاقد تحلیل، عدم توجه به تحریف‌ناپذیری قرآن و مراجعه محدود به منابع اصلی؛ مهمترین نقدهایی است که به مدخل آدم و دیدگاه‌های بیان شده در آن وارد است.

عطّار که انسی مستمر با قرآن کریم و احادیث داشته برابر مشرب فکری و نوع نگاه خویش، به نحوی گسترده به تأویل آیات و احادیث دست یازیده است. او در این فرآیند علاوه بر تأویل‌های ساده‌ساختار و تک بعدی، تأویل‌های چند بعدی (منشوری) هم دارد؛ به این صورت که او بارها و از مناظر مختلف به یک موضوع قرآنی یا روایی نگاه کرده و هر بار تأویلی متفاوت از آن موضوع واحد ارائه نموده است. این ویژگی که از مختصّات سبکی وی به شمار می‌رود، با عنوان «تأویل منشوری» موضوع این پژوهش است. از سوی دیگر با مطالعۀ آثار منظوم عطّار به روشنی دریافت می‌شود که او در این آثار، نگاهی خاص به فرآیند آفرینش آدم و هبوط او به زمین دارد. حال این پرسش مطرح می‌شود که نوع نگاه او به «هبوط آدم از درگاه حق» چگونه است و چه ساختاری دارد؟ پژوهش حاضر بر پایۀ روش توصیف (descriptive) و تحلیل محتوا (contentanalysis)، پاسخی برای این پرسش ارائه کرده­است. یافته‌ها نشان می‌دهند که مجموعه تأویل‌های ارائه شده دربارۀ هبوط آدم، افزون براین که بیانگر نگاه منشوری عطّار به ماجرای هبوط آدم هستند، مجموعه‌ای را تشکیل می‌دهند که می‌توان آن را تأویل خوشه‌ای نامید.

مکتب ساختارگرایی از جمله دانش های مربوط به نشانه شناختی است که به تحلیل محتوای متون(از جمله متون مقدس) و به ویژه بررسی و تحلیل عناصر داستان ها و قصه ها می پردازد. شیواترین ابزار بیان و انتقال مفاهیم و انگاره های مورد نظر، روایت و به تصویرکشیدن وقایع در قالب «قصه» است که اهداف بسیاری را با خود به همراه دارد. این پژوهش در تحلیل عناصریکی از داستان های مشترک در قرآن و نهج البلاغه یعنی داستان خلقت آدم(ع) با روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته و با استفاده از روش های جزئی دانش نشانه شناختی، داستان خلقت آدم(ع) را در خطبه های نهج البلاغه مورد واکاوی قرار می دهد. طرح و پیرنگ خطبه ها در موضوع خلقت آدم(ع) مبتنی بر رابطه علت و معلول است و حوادث داستان در ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر هستند. زاویه دید در داستان به صورت روایت گری است؛چرا که حضرت به عنوان فرد غایب از صحنه و راوی، داستان را تبیین می کنند. شخصیت های داستان هر کدام ویژگی های خاصی دارند، عبارت اند از آدم(ع)، فرشتگان و شیطان. کنش های داستان بر دو محور اصلی شیطان و آدم(ع) رخ می دهد که هر دو از فرمان الهی سرپیچی می کنند گفت و گوهایی میان اشخاص حاضر در داستان صورت گرفته که به داستان جلوه هنری خاصی می بخشد صحنه پردازی در دو قالب زمان و مکان، به تصورات ذهنی خواننده جهت ملموس سازی داستان کمک می کند. هریک از عناصر قصه، با هدف تربیتی خاصی، ایفای نقش می کنند که در نهایت هدف اصلی داستان یعنی بعد هدایتی را محقق می سازند.

آفرینش انسان به‌عنوان احسن الخالقین، سؤال درباره دیگر موجودات را در ذهن به­وجود می‌آورد. برای دستیابی به پاسخ این پرسش و شناسایی این موجودات بر اساس آیات و روایات، درمی­یابیم که قبل از حضرت آدم­(ع) مخلوقات متعددی همچون ملائکه، ابلیس، جنّ و نسناس می­زیسته­اند. در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و پس از مطالعه و بررسی آیات و روایات و منابع تفسیری ـ روایی، وجود مخلوقات ماقبل آدم(ع) ثابت ­شده است. بر این اساس، در آفرینش برخی از مخلوقات قبل از آدم(ع) اتفاق نظر بوده؛ اما در برخی دیگر، اختلاف نظر وجود دارد. برخی از محققان با استناد به روایات، وجود نسناس قبل از آفرینش آدم(ع) را انکار کرده­­اند. در این نوشتار، با بررسی نظرات علمای لغت و دقت در روایات ذکر شده در کتب تفسیری و روایی ذیل بحث آفرینش آدم(ع)، وجود نسناس به اثبات ­رسید. هم­چنین ضمن اثبات آفرینش عناصر و مخلوقات متعددی پیش از آدم(ع)، با استناد به روایات، وجود عوالِم و آدم­های متعددی قبل از آدم(ع) اثبات شد. بر این اساس، هم­چنان­که نسل کنونی آدم(ع) که اولین نسل آدم­ها نبود، آخرین نسل نیز نخواهد بود.

موضوع این پایان‌نامه تشریح، بررسی و ارزیابی رویکردهای واقع گرایانه و نمادگرایانه داستان آفرینش در متون مقدس تورات و قرآن است. داستان خلقت آدم و حوا در طول تاریخ مورد تفسیر و برداشت های متعددی قرار گرفته است. برخی این رخدادها را واقعی، تاریخمند و محدود به زمان و مکان معینی دانسته و شخصیت ها و مکان های مورد بحث در آن را سراسر «واقعی» تلقی کرده اند. از سوی دیگر متکلمان و متفکران دیگری هستند که اصل داستان و نیز شخصیت ها و مولفه های اصلی آن را اساساً امری نمادین و استعاری دانسته اند. به زعم گروه اخیر، صرف نگرش واقع گرایانه به داستان خلقت، رویکردی تقلیل گرایانه و تحویلی خواهد بود، در اینکه دلالت‌های معنایی متن را به صرف مطابقت واقع‌گرایانه و تاریخی، تقلیل و تحویل می‌دهد و امکان‌های ضمنی متن در بافت‌های دیگر را نادیده می‌گیرد. از سوی دیگر، واقع گرایان نیز نمادگرایان را متهم می کنند به اینکه صرف رهیافت نمادگرایانه به این رخداد به نادیده گرفتن بُعد قدسی و الوهی آن خواهد انجامید و نیز مستلزم نادیده گرفتن معنای ظاهری عبارات متون مقدس خواهد بود. در میانه ی این دو نگرش، می توان دست به تألیف نگرشهای دوگانه ی فوق زد. به این معنا که از جهتی برخلاف نمادگرایان مفاد واقعی برخی عبارات متون مقدس را کاملاً نادیده نگیریم، چرا که رویکرد کاملاً نمادگرایانه و استعاری به این متون و در این مورد خاص، داستان آفرینش، سبب می شود که ما هیچ معیار نهایی ای برای درستی تفسیرها در دست نداشته باشیم و همواره در میان طیف مختلفی از تفاسیر و تأویل ها در نوسان باشیم. از سوی دیگر، صرف تأکید بی چون و چرا بر معنایی واقعی، تاریخی و ظاهری عبارات متون مقدس در باب داستان آفرینش به نادیده گرفتن معنای عمیق و نمادین آنها خواهد انجامید و باب هرگونه تأویل و برداشت را برای همیشه خواهد بست. در این پایان‌نامه ضمن تشریح رهیافت های نمادگرایانه و واقع گرایانه تاحدی جانب رویکرد سوم را گرفته و به نحو ضمنی از آموزه های آن دفاع نموده ایم.

ترجمه عربی مباحثی از درس‏ها و تحلیل‏های متفکر معاصر علی شریعتی در موضوع فلسفه تاریخ در این اثر صورت گرفته است. مباحث فلسفه تاریخ پیرامون انسان، سرنوشت، محرک تاریخ و نقش انسان در تاریخ‏سازی و مسئولیت انسان است. این تحلیل‏ها عمدتاً در نقد نگرش مارکسیتی که تاریخ را به صورت جبری طرح می‏کند. شریعتی در مقابل تاریخ را با انسان پیوند می‏دهد و از اراده و مسئولیت انسان در ساختن تاریخ سخن می‏گوید.

محمد بن شيخ على بن عبدالوهاب بن پيله فقيه اشكورى ديلمى ملقّب به قطب‌الدّين، شيخ‌الاسلام و بهاءالدين، از مشاهير حكما و عارفان اسلامى سده يازدهم قمرى به‌شمار مى‌آيد. وى از شاگردان برجسته ميرمحمدباقر داماد و هم‌عصر با حكيمان و عالمان بزرگى چون: فياض لاهيجى، فيض كاشانى، ملا محمّدتقى مجلسى و شيخ حرّ عاملى بوده و عالمى جليل، فاضل، عامل، متأله و متبحر در علوم است. یکی از آثار مهم و معتبر او کتاب ‌محبوب‌القلوب است که در واقع دائرةالمعارفی است در تاریخ فلسفه و کلام اسلامی.این کتاب دارای سه مقاله است، در جلد نخست آن به مقالة نخست اختصاص دارد که یک شرح حالی از حکمای پیش از اسلام می باشد.

تفسیری که ملاصدرا از داستان آدم (ع) در قرآن کریم عرضه کرده، بر پیش فرض ها و مبانی فلسفی و معرفتی خاصی مبتنی است. بررسی زبان قرآن و مبانی فلسفی و معرفتی ملاصدرا در تفسیر، با محوریت تفسیر قصۀ آدم، از اهداف این مقاله است. از دیدگاه ملاصدرا، زبان قرآن در قصه آدم، زبان معرفت بخش، و قصه مشتمل بر ویژگی های به ظاهر متضاد است. تفسیر باطنی با حفظ ظاهر، تمثیلی بودن در عین تاریخی نگری، از ویژگی های تفسیر وی است. تفسیر فلسفی ملاصدرا، به لحاظ مبانی، قابل نقد و بررسی است. بعضی از نقدهای وارده بر تفسیر قصۀ آدم عبارت اند از: آموزه انسان کبیر، که به صورت مشترک لفظی به کار رفته و به دو معناست: یکی نفی کلی که جزو عقول است، و دیگری به معنای نفس سماوی، و نیز مبتنی است بر طبیعیات حکمت مشاء در تبیین حرکت مستدیر افلاک. از لوازم تفسیر صدرایی، سجدۀ گروهی از فرشتگان بر حضرت آدم است که با عمومیت آیات سجدۂ فرشتگان هماهنگ نیست.

مروج الذهب و معادن الجوهر اثر علی بن حسین مسعودی می باشد. مسعودى ابتدا كتابى با عنوان «اخبار الزمان و من اباده الحدثان» در 30 جلد نگاشت، سپس آن را مختصر كرد و «الكتاب الاوسط» ناميد، اختصارى از اين كتاب را نيز برگزيد و «مروج الذهب» ناميد. او بهترين و عالی‌ترین مطالب ديگر كتابهايش را برگزيد و در اين كتاب آورد. از اين رو كتاب را مروج الذهب (مرغزار طلا) ناميد. مروج الذهب داراى دو بخش است. در بخش نخست تاريخ خلقت و انبياء و ملل مختلف تا قبل از بعثت پيامبر(ص) بررسى شده است. بخش دوم كتاب با بعثت پيامبر آغاز و با ذكر حوادث تا سال 336 پايان مى‌يابد. مروج الذهب تاريخيست عمومى كه علاوه بر تاريخ مسلمانان، به تاريخ جهان و احوال ديگر ملل نيز پرداخته است. روش مسعودى در تاريخنگارى، شيوه موضوعى است، هر چند او بين روش موضوعى و سالشمار جمع كرده و هنگام پرداختن به يك موضوع ترتيب زمانى را رعايت كرده است. مسعودى در ارائه مطالب تاريخى از جغرافيا بهره برده است. او در عين آشنايى با علوم مختلف بويژه جغرافيا به تاريخ پرداخته است. امتياز او بر «يعقوبى» در اين است كه تاريخ و جغرافيا را با هم درآميخته و در يك متن ديده است. احاطه او بر علوم مختلف و آشنايى وى با چندين زبان از جمله زبان فارسى، موجب شده نگاه او به حوادث فراتر از نگاهى صرفا تاريخى باشد. او با سفرهاى بسيار، از «مشاهده و معاينه» در تدوين كتابش بهره كافى برده است. آثار اين سفرها كه همراه با برداشت جامعه شناسانه و روانشناسانه وى از زندگى اجتماعى مردمان مختلف بوده در مروج الذهب آشكار است. او با وارد كردن عنصر استدلال عقلائى به قلمرو مباحث تاريخى از مرز «ديدن حادثه و نقل آن» گذشته و در وراى حوادث به دنبال علل و اسباب وقوع گشته است. طرح مباحث تمدن و فرهنگ و اهتمام به تاريخ و تفكر اقليتها و مذاهب در مروج الذهب چشمگير است. مسعودى در لابلاى مطالب علمى و تاريخى، داستانها و لطايف و ظرايفى را چاشنى كرده است تا خواننده را ملال حاصل نشده و رغبت به خواندن آن هميشگى باشد.