جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مکتب وهابیت از مکاتب نوظهور دنیای اسلام است که مانند دیگر مکاتب، دارای یک منظومۀ فکری است. یکی از مسائلی که با شدت تمام در منظومۀ فکری وهابیان از آن دفاع می‌شود، مسئلۀ امکان رؤیت خداوند متعال از سویی، و وقوع آن در قیامت برای مؤمنان از سوی دیگر است. وهابیان در این مسئله متکی به ادلۀ نقلی هستند. آنچه در این نوشتار می‌آید، بررسی نظریه و ادلۀ آنهاست. براساس مهم‌ترین یافته‌های این تحقیق، نظریۀ وهابیان با ادلۀ عقلی متقن باطل می‌شود. ادلۀ آنها نیز هرچند گاه به‌لحاظ دلالی قابلیت اثبات مدعایشان را دارند، ولی با توجه به مسئلۀ تأثیر پیش‌فرض‌های یقینی در فهم نصوص دینی، چاره‌ای جز تأویل آن نصوص نیست.

ابن ­تیمیه به­عنوان مؤسس سلفیه، مشروعیت تبرک را در اکثر موارد زیر سوال می‌برد. وی صرفاً لمس و بوسیدن حجر­الاسود، و لمس دو رکن یمانی مسجدالحرام را قبول دارد و به غیر از این دو مورد، تمامی تبرکات را حرام می‌داند؛ اما در مورد علت حرمت تبرک، وحدت نظر ندارد و بعضاً آن را از باب بدعت، و جایی دیگر از باب مقدمه بودن برای شرک، و در یکی از آثارش نیز تبرک را غلو و در اثر دیگر، آن را صرفاً عملی بی‌فایده می‌داند. در جایی دیگر هم ادعا می‌کند، تمسک به ­تبرک، بهانه‌ای برای جبران ضعف‌ها و سستی‌های مسلمانان بوده است؛ ولی با مراجعه به آثار روایی معتبر اهل سنت، مشاهده می‌شود، هیچ­یک از ادله ابن­تیمیه در تحریم تبرک صحت ندارد و در تعارض با اعتقادات اصیل اهل سنت است.

به‌اعتقادِ سلفیۀ جهادی هر مسلمانی که به دستورات الهیِ بیان‌شده در قرآن و سنت عمل نکند، کافر است و از دین خارج می‌شود. در مقالۀ پیشِ‌رو با روش توصیفی‌تحلیلی، با استفاده از مبانیِ فکریِ سلفیه به بررسیِ این دیدگاهِ سلفیۀ جهادی پرداخته شده و روشن گردیده است که اولاً: به‌اتفاقِ علمای اسلام اگر عمل‌نکردن به دستورات الهیِ بیان‌شده در قرآن و سنت به‌دلیل عدم‌اعتقاد به آن دستور یا به‌دلیل انکارِ آن باشد، می‌تواند موجب کفر و خروج از اسلام شود؛ اما اگر کسی به‌خاطر جهالت، سستی و تنبلی، ترس، مصالح فردی یا مصالح نفسانی از عمل به برخی از دستورات الهی اجتناب ورزد، هرچند عمل وی از مصادیق کفر اصغر است، نمی‌توان وی را کافر و خارج از دین اسلام دانست و نمی‌توان عملِ او را از مصادیق کفر اکبر به شمار آورد. ثانیاً: سلفیۀ جهادی «التزام حاکمان کشورهای اسلامی به مصوبات مجالس قانون‌گذاری و پارلمان‌ها» را از مصادیق عمل‌نکردن به دستورات الهی دانسته‌اند؛ در حالی که دلیلی بر این مسئله وجود ندارد و حاکم می‌تواند با این قید که مصوبات مجالس در صورتی لازم‌الاجرا هستند که با شرع مقدس اسلام منافات نداشته باشند، هم به آن مصوبات ملتزم شود و هم به دستورات الهی عمل کند.

در قرن هشتم هجری، ظهور ابن‌تیمیه با دیدگاه‌های جدیدی که برخلاف دستورات اسلام و سیرۀ مسلمانان بودند، باعث شد علمای جهان اسلام به‌پا خاسته تا از گسترش این تفکرات جلوگیری کنند. از جملۀ این علما، علمای بزرگ و صاحب‌نظرِ شافعی‌مذهب هستند که از زمانِ حیاتِ ابن‌تیمیه تاکنون، علیه او موضع گرفته‌اند. آنان با استفاده از ابزارهایی از قبیل مناظره، تألیف کتاب، و نیز ردیه‌نویسی در بعضی موضوعات خاص مانند شدّ رحال، توسل و همچنین استغاثه به پیامبر، به معرفیِ انحرافات فکری و شخصیتیِ ابن‌تیمیه اقدام نموده و به مقابله با وی پرداخته‌اند.

ابن ­تیمیه مدّعی است که به اتفاق اهل حدیث و غیر اهل حدیث، روایت «إن فاطمة أحصنت فرجها فحرم الله ذریتها على النار» دروغ است؛ اما این ادعا از دو جهت دارای اشکال است. اولاً این روایت در کتب متعدّد اهل حدیث که قبل از ابن­ تیمیه می­زیستند و مورد تأیید وی بوده­اند، نقل شده و همچنین بعد از ابن­ تیمیه نیز این روایت را بزرگان اهل حدیث، در کتب متعدّد نقل کرده­اند. ثانیا به نصّ روایات متعدّد دیگری از پیامبر6 با مضمون حُرمت آتش بر ذرّیه حضرت زهرا3، معلوم می‌شود که هیچ­گونه ملازمه­ای میان پاک­دامنی و حُرمت آتش بر ذرّیه آن حضرت وجود ندارد؛ چنان­که برخی از بزرگان اهل سنت، به نفی ملازمه تصریح کرده­ و این روایت را مختصّ به فضائل حضرت زهرا دانسته­اند.

دربارۀ رابطۀ مفهومیِ «ایمان» و «عمل» دیدگاه‌های مختلفی بیان شده است. برخی مانند خوارج راه افراط، و برخی مانند مرجئه راه تفریط را پیموده‌اند. جستار حاضر درصددِ بیان بررسیِ دیدگاه ابن‌تیمیه در این زمینه برآمده است و می‌توان از ظاهر کلمات ابن‌تیمیه سه نظریه را استخراج کرد: 1. رکن بودنِ مطلقِ عمل برای ایمان؛ 2. تلازم بین ایمان و عمل؛ 3. تقسیم اعمال به باطنی و ظاهری و ادعای رکنیتِ اعمال باطنی. در این صورت، عمل قلبی، جزءِ ایمان خواهد بود؛ اما اعمال ظاهری لازمۀ جداناپذیر ایمان‌ هستند. جمع‌بندیِ دقیق سه نظریه به جزء بودنِ عمل برای ایمان ختم می‌شود و با دقت عقلی، نظریۀ سوم به همان نظریۀ اول برمی‌گردد. با این بیان، ابن‌تیمیه اعمال ظاهری را در ظاهر، داخل در مفهومِ ایمان ندانسته است؛ اما لازمه‌ای جدایی‌ناپذیر برای اسلام قرار داده که همان جزئیتِ عمل را نشان می‌دهد. این در حالی است که شیعه و ائمۀ مذاهب اربعه نظری برخلاف نظر ابن‌تیمیه دارند و عمل را داخل در مفهوم ایمان ندانسته‌اند.

بسیاری از دانشمندان اهل‌سنت، نزول آیه 274 سوره بقره، معروف به «آیه انفاق» را در شأن امیرالمؤمنین امام علی دانسته‌اند. ابن­تیمیه با اقامه چند شبهه سعی در انکار این موضوع دارد. این مقاله سعی دارد، با مراجعه به منابع معتبر اهل‌سنت، به بررسی این ادعا بپردازد؛ بر اساس گزارشات و سند­های متعدد، این شأن نزول از سوی بسیاری از دانشمندان شیعه و اهل‌سنت صحیح و پذیرفته شده است و روایات آن از طرق متعدد و توسط علمای بسیاری نقل شده است. ابن‌تیمیه با استشهاد به ­ضعف سند در یک مورد، سعی دارد که روایتِ در این خصوص را کذب و دروغین معرفی کند؛ در حالی­که همین روایت از طرق دیگری نیز رسیده که ضعف سند را جبران کرده است. وی در مغالطه‌ای آشکار، با استدلال به عام بودن مفهوم آیه، درصدد رد و تکذیب سبب نزول است؛ در حالی­که همه می­دانند، سبب نزول، هیچ ارتباطی به عام بودن مفهوم آیه ندارد و در حین اینکه مفهوم آیه عام است و همیشه می‌توان به آن عمل کرد، اما سبب نزول آیه خاص بوده و از طریق روایات و نقل ثابت می‌شود. وی ادعا می‌کند که سبب نزول فضیلت نیست؛ در حالی­که همه دانشمندان آن را فضیلت شمرده‌اند و حتی خود او در دیگر موارد، به فضیلت بودن آن استدلال کرده است.

پژوهش حاضر به بررسی دیدگاه ابن‌تیمیه در موضوع سوگند به ­غیرالله می­پردازد. ابن‌تیمیه از نظر فقهی برخلاف عموم فقها، سوگند به­ غیرالله را حرام می­داند؛ اما اختلاف اساسی ابن‌تیمیه با سایر علمای اسلام در نگاه اعتقادی او به موضوع است. وی با استناد به حدیثی مرسل، قسمِ به ­غیرالله را شرک و مخالف توحید الوهی می­داند. این مقاله با استفاده از متون حدیثیِ مورد قبول ابن تیمیه، به بررسی و تحلیل این مسئله می­پردازد و روشن می­گردد، مشرک دانستن مسلمانان، به سبب سوگند به­ غیرالله، برخلاف ظاهر آیات و سنت صحیح پیامبر و سیره صحابه است. علاوه بر اینکه شرک دانستن قسم به­ غیر­الله، برخلاف مبانی ابن ‌تیمیه در بحث عبادت و مبنای برتری سلف بر خلف است؛ همچنین ابن­ تیمیه در معنا کردن روایات دچار سوء برداشت شده و فهم خود را بر روایت، تحمیل نموده است؛ افزون بر آن، ابن‌تیمیه در مقام عمل نیز ملتزم به گفتار خود نبوده و بارها سوگند به ­غیرالله خورده است.

یکی از مسائلی که ابن­تیمیه و وهابیت با علمای اهل­سنت مخالف هستند، مسئله نقش یزید در به شهادت رساندن امام حسین علیه السلام است؛ با تحقیقات انجام‌ شده، به­دست می‌آید که یزید، برخلاف ادعای ابن­تیمیه، دستور به ­کشتن امام حسین علیه السلام داد و با شهادت امام حسین علیه السلام، بسیار خوش­حال شده بود. اهل­بیت: نیز به­عنوان اسیر به شام فرستاده شدند و بعضی از علمای اهل­سنت مانند ذهبی و آلوسی، یزید را ناصبی نامیدند. قیام امام حسین علیه السلام در مقابل یزید، حق و موافق شرع بوده است؛ برخلاف توهمات ابن­تیمیه که معتقد است، در قیام امام حسین علیه السلام فساد بوده است. ابن­تیمیه اعتقاد دارد، لعن یزید جایز نیست؛ در حالی­که بسیاری از بزرگان اهل­سنت مثل احمد و اصحابش (خلال، عبدالعزیز، ابویعلی و ابن­جوزی)، قائل به لعن یزید بودند و برای آن دلایلی ذکر کرد­ه­اند. یزید از جمله کسانی بود که اصرار بر گناه داشت و گزارشی مبنی بر توبه یزید در تاریخ ثبت نشده است.

سلفی­ها دایره تکفیر را در مسائل گوناگونی گسترش داده و به نوعی اکثر مسلمانان را تکفیر می­کنند. مسئله تارک­الصلاة از جمله فروعات فقهی است که سلفی­ها آن را دستاویزی برای تکفیر مسلمانان قرار داده‌اند. ابن­تیمیه دو مورد را محل نزاع و اختلاف بین علما بیان نموده است. مورد اول، اشاره به ترک نماز به­دلیل کسالت و تنبلی، همراه با اقرار به وجوب نماز و مورد دوم، ترک نماز، بدون اقرار و بدون انکار نماز است. در این دو مورد، نظر ابن­تیمیه حکم کفر به­معنای خروج از ملتِ تارک نماز است. در این تحقیق، با روش توصیفی به نقد نظریه پرداخته می­شود و روشن می­گردد اولا، نظر ابن­تیمیه مخالف نظر مشهور اهل­سنت بوده، ثانیا، اخبار و آیات دلالت می­کنند، افرادی تا ابد در عذاب جهنم خواهند بود، که منکر باشند؛ اما اگر کسی منکر نباشد، نمی‌توان آن آن شخص را محکوم به کفر کرد؛ همچنین در تارک­الصلاة، اگر شخصی وجوب نماز را انکار نکرده باشد، نمی­توان حکم به کفر او داد. محل نزاع دوم از متفردات ابن­تیمیه بوده و اشکالاتی را دارد که در مقاله به آن پرداخته شده است.