جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلۀ حروف مقطعه یکی از مسائل مهمی است که مفسران قرآن‌کریم با رویکردهای مختلف، به آن پرداخته‌اند. ملاصدرا و ابن‌برّجان دو متفکری هستند که در این‌باره بحث کرده‌اند و دیدگاه آن‌ها قابل مقایسه است. هدف این مقاله بررسی دیدگاه ملاصدرا و ابن‌برّجان دربارۀ حروف مقطعه با رویکرد مقایسه‌ای و به روش اسنادی و توصیفی-تحلیلی است. یافته‌ها بیانگرِ تبعیت و تأثیرپذیریِ ملاصدرا از ابن‌سینا و عین‌القضات است؛ ولی دیدگاه ابن‌برّجان دربارۀ ماهیت‌کلی حروف مقطعه، جدید است. ملاصدرا قائل به دلالت این حروف بر مراتب موجودات است. ابن‌برّجان این حروف را واسطۀ کتاب‌مبین و قرآن می‌داند که بر اسماء‌الله دلالت دارند. دیدگاه این دو متفکر دربارۀ امکان فهم حروف مقطعه، مجمل‌دانستن این حروف، مطرح‌کردن قسم، دلالت الم بر اسماء‌الله و دلالت یس بر انسان کامل شباهت دارد و دربارۀ ماهیت‌کلی حروف مقطعه، معنایابی جزئی آن‌ها، میزان استناد به آیات قرآن و تأثیرپذیری از دیگران متفاوت است. رویکرد دو متفکر (فلسفی/عرفانی) نقش اساسی در پیدایش شباهت‌ها و تفاوت‌ها دارد. نقدهایی نیز به نظرات آن‌ها وارد است.

یکی از مسائل مهم در فلسفه و عرفان، کیفیت صادر شدن کثرات از واحد و مسئلۀ اولین مخلوق است. ابن­ برّجان (د.536 ق)، عارف اندلسی، نیز به این مسئله پرداخته و اصطلاح عبد کلّی را به کار برده است. هدف این پژوهش بررسی اصطلاح عبد کلّی از دیدگاه ابن‌برّجان است. یافته­ ها حاکی از این است که از دیدگاه ابن‌برّجان، عبد کلّی اولین مخلوق خداوند و واسطۀ خلقتِ مخلوقات است که به صورت خداوند خلق شده است. عبد کلّی موجودی جامع و واحد است که دربردارندۀ همۀ مخلوقات است. عبد کلّی مسبوق به عدم و حادث لنفسه و قدیم لغیره است. از نظر ابن­ برّجان عبارت قرآنیِ «کل شیء» ناظر به عبد کلّی است. ابن­برّجان در توضیح عبد کلّی از تمثیل ­های انسانِ در حال عبادت، آدم(ع)(عبد جزئی) و کِشتی استفاده می­کند. هرچند عبارت «عبد کلّی»، کاربرد قابل توجهی در آثارِ عرفانی ندارد، به نظر می­رسد او در این موضوع تحت تأثیر اخوان ­الصفا بوده و بر ابن­عربی تأثیرگذار بوده است.

يکي از عارفان و مفسران غرب اسلامي در سدۀ ششم هجري، ابن‌برجان اندلسي است. تفسير مختصر او، «ايضاح‌الحکمة بأحکام‌العبرة» نام دارد. هدف اين پژوهش بررسي روش تفسيري ابن‌برجان در اين تفسير است. روش اين پژوهش، اسنادي، توصيفي ـ تحليلي و بر مبناي مباحث روش‌شناسيِ تفسير قرآن است. يافته‌ها حاکي از اين است که ايضاح‌الحکمه يک تفسير ترتيبي گزينشي است که مي‌تواند به‌عنوان يک تفسير عرفاني و واعظانه به‌شمار آيد. هدف ابن‌برجان موعظۀ مخاطب و هدايت او به شهود عالم غيب به‌واسطۀ عبرت است. منظور ابن‌برجان از عبرت، فرايند رسيدن به عالم غيب از طريق تأمل بر اعماق آيات قرآن و پديده‌هاي طبيعت و همچنين معارف و آگاهي‌هاي نهفته در اين آيات است. ابن‌برجان به قرينه‌هاي فهم آيات، خواه قراين پيوسته و ناپيوستة لفظي، ازجمله آيات قرآن و احاديث، و خواه قراين غير‌لفظي توجه دارد؛ اما شايد بتوان گفت که بيشتر از روش‌ قرآن به قرآن استفاده مي‌کند؛ اگرچه به احاديث نيز توجه دارد. افزون بر اين، او در توضيح معناي آيات، از کتاب‌هاي عهدين و اشعار نيز بهره ‌برده است.

از مباحث مهم در تفاسیر قرآن، بحث محکم و متشابه است. یکی از عرفا و مفسرین غرب اسلامی در سدۀ ششم هجری، ابن‌برّجان است. این پژوهش به دنبال بررسی دیدگاه ابن‌برّجان دربارۀ محکم و متشابه است. روش این پژوهش، اسنادی و توصیفی-تحلیلی است. یافته‌ها حاکی از این است که از دیدگاه ابن‌برّجان معنای اولِ متشابه، تفصیلِ محکم است. مبنای او در این معنا، سلسله ‌مراتب وحی الهی و نزول آن است که عبارت است از: ام‌الکتاب (یا همان کتاب ‌مبین و لوح‌ محفوظ)، حروف مقطعه و قرآن. معنای دوم متشابه عبارت است از شبیه ‌بودن آیات با یکدیگر در اعجاز و حقانیت، شباهت آیات قرآن با آیات کتاب ‌مبین و شبیه ‌بودن برخی آیات قرآن با برخی دیگر که منجر به اشکال و تحیر در خواننده می‌شود. از نظر ابن‌برّجان حروف مقطعه از جهتی محکم‌ و از جهتی متشابه هستند. همچنین شباهت‌ها و شواهد لازم برای تأثیرپذیری ابن‌برّجان از دیگران یافت نشد و به نظر می‌رسد دیدگاه او دربارۀ محکم و متشابه مبتنی بر دریافت و اجتهاد خود او از آیات قرآن و روایات نبوی است.

یکی از موضوعات مورد تأکید عرفای مسلمان، سیر آفاقی است. یکی از عرفای اندلس که بر سیر در آفاق بسیار تأکید می‌کند، ابن برّجان (د. 536 ق/ 1141 م)، عارف و مفسر اندلسی است. ابن برّجان در توضیح سیر در آفاق، از اصطلاح «اعتبار» استفاده می‌کند و این اصطلاح در نظام فکری او، جایگاه ویژه‌ای دارد. این پژوهش به دنبال بررسی مفهوم اعتبار از دیدگاه ابن برّجان و مقایسۀ آن با دیدگاه ابن مسرّه است و به روش اسنادی و توصیفی‌تحلیلی انجام شده است. اعتبار از دیدگاه ابن ‌برّجان عبارت است از معراج عقل در پرتو نور ایمان و وحی با تأمل بر آیات الهی (آیات وحی و آیات طبیعت) برای معرفت به غیب و رسیدن به یقین. اعتبار دارای دو مؤلفۀ تعقل و ایمان است که می‌تواند صعودی یا نزولی باشد. او معتقد است با اعتبار در مخلوقات می‌توان به معرفت الهی و شناخت موجودات اخروی دست یافت. دیدگاه ابن برّجان با ابن مسرّه در این ‌باره قابل مقایسه است. با توجه به شباهت‌ها و قرینه‌های مختلف به نظر می‌رسد ابن برّجان تحت‌تأثیر ابن مسرّه بوده است. تفاوت مهم این است که ابن مسرّه معتقد است در اعتبار، عقل می‌تواند جدای از وحی به نتیجه برسد. تفاوت دیدگاه‌های آن‌ها می‌تواند ناشی از گرایش کلامی متفاوت آن‌ها باشد.

يكي از اصطلاحات عرفاني كه در بحث تجليات خداوند مطرح ميشود، «حق‌مخلوق‌به» است. ابن‌عربي منشأ اين اصطلاح را آثار ابن‌برّجان ميداند ولي توضيحي دربارة ديدگاه او نميدهد. ابن‌برّجان يكي از عارفان و مفسران اندلسي است كه ديدگاههاي خود در مورد «الحق‌المخلوق به السماوات و الارض» را در شرح اسماء‌الله‌الحسني، تنبيه‌الافهام‌ ‌و ايضاح‌الحكمه‌ ‌بيان كرده است. هدف نوشتار حاضر بررسي اصطلاح حق‌مخلوق‌به از ديدگاه ابن‌برّجان است و روش آن، اسنادي و توصيفي ـ تحليلي است. يافته‌ها نشان ميدهد كه منشأ الهام ابن‌برّجان براي وضع اين اصطلاح، قرآن‌ ‌است. از ديدگاه وي هدف اصليِ دعوت قرآن‌ ‌به تفكر در مورد آيات الهي، رسيدن به حق‌مخلوق‌به است. او ايمان به حق‌مخلوق‌به را بر هر مؤمني واجب ميداند. از نظر ابن‌برّجان، حق‌مخلوق‌به تجلي و ظهور خداوند است. حق‌مخلوق‌به، واحد، جامع همة تجليات خداوند در دنيا، آخرت، برزخ، وجود انسان و آيات قرآن‌ ‌و همچنين منشأ مخلوقات و عامل بقاي آنهاست. همة مخلوقات آيات و نشانه‌هاي حق‌مخلوق‌به هستند و حق‌مخلوق‌به نيز آية خداوند است. بعقيدة ابن‌برّجان حق‌مخلوق‌به طريق رسيدن به خداوند است كه با علم و عمل طي ميشود و همان صراط مستقيم و دين قيّم است. او روش شناخت حق‌مخلوق‌به را تفكر و تأمل در آيات الهي بهمراه ايمان و تقوا قلمداد ميكند. مهمترين نتايج معرفت حق‌مخلوق‌به عبارتند از: شهود خداوند، شناخت موجودات بهشتي، حكمت و عمل به دستورات الهي.

یکی از متفکران مسلمان که به شرح اسمای الهی پرداخته، ابن‌برجان، عارف و مفسر اندلسی است. هدف این مقاله بررسی رویکرد و روش ابن‌برجان در کتاب شرح اسماء الله الحسنی، به روش اسنادی و توصیفی ـ‌ تحلیلی است. یافته‌ها نشان می‌دهد رویکرد ابن‌برجان در شرح اسمای الهی، عرفانی است. از دیدگاه او، احصای اسمای الهی شامل هفت مرحله است که عبارت‌اند از: بررسی لغوی، توضیح مفهوم، شناخت ارتباط هر اسم با صفات برتر، گردآوری آثار اسمای الهی، شناخت تعبد نسبت به هر اسم، عمل به معارف اسماء و درنهایت، رسیدن به معرفت شهودی اسمای الهی. او معتقد است راه رسیدن به این مرحله، کسب معرفت نقلی و عقلی دربارۀ اسمای الهی، عمل به دستورات خداوند و تأمل در آثار اسماء خداوند در جهان است. او یافته‌های خود دربارۀ هر اسم را ذیل سه بخش تحلیل لغوی، اعتبار و تعبد ارائه می‌دهد. او به مباحث کلامی و اخلاقی نیز توجه دارد.

در این مقاله دیدگاه سعدالدین تفتازانی به عنوان مخالف نظریه وحدت وجود و میر سید شریف جرجانی به عنوان موافق مطرح شده و در نهایت مولف نقد خود را بر آن عرضه کرده است.

جلد سوم از مجموعه سه جلدی معلمه التصوف الاسلامی که اختصاصا درباره تصوف در مغرب می باشد این بار درباره آثار تصوف غربی و مخصوصا درباره بررسی نظرات ابن عربی می باشد.