مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در اندیشه سیاسى شیخ الرئیس «عصمت» آن‌قدر مهم است که حتى با رحلت پیامبر 9 که وحى الهى متوقف مى‌شود، باز هم باید معصوم منصوب از سوى ایشان، پرچم زمام‌دارى را به دست گیرد ومردم نیز مکلف‌اند همان‌گونه که از پیامبر اطاعت مى‌کردند، از جانشین وى نیز اطاعت کنند. پیامبر کار قانون‌گذارى را به نحو احسن به پایان رسانیده، ولى کار زمام‌دارى هرگز به اتمام نمى‌رسد، مگر این‌که قیامت فرا رسد وجامعه بشرى منقرض گردد. در این کنکاش ابتدا سیاسى بودن اسلام را به عنوان اصل موضوع پذیرفته‌ایم وآن‌گاه این سؤال را مطرح کرده‌ایم که سیاسى بودن اسلام ذاتى است یا عرضى ودر نهایت، ثابت کرده‌ایم که در اندیشه سیاسى فیلسوف بزرگ اسلامى، عصمت از جایگاه ویژه‌اى برخوردار است.

جهان اسلام از آغاز رویارویى خود با دنیاى متجدد، شاهد واکنش‌هاى متعدد و متفاوتى در برابر آن بوده است. این واکنش‌ها به شکل‌گیرى جریان‌هاى متعدد فکرى و سیاسى ـ اجتماعى در جهان اسلام انجامیده است. در کتاب جوان مسلمان و دنیاى متجدد، این جریان‌ها در دو دوره بررسى شده‌اند. در دوره نخست چهار جریان زیر به وجود آمد : 1. جریان سلفى‌گرى که معتقد بود «باید براى تقویت و تحکیم دوباره اسلام به تعالیم اصیل و اولیه قرآن و پیامبر اکرم 9 آن چنان که سلف[صالح] مى‌فهمیده است، باز گردند[و] بکوشند تا با تمسک به تعالیم قرآن و حدیث، خلوص اولیه تاریخ اسلامى را باز یابند». وهابى‌گرى نمونه‌اى تمام عیار از این جریان است؛ 2. جریان «اصلاح گران تجدد طلب» که عقیده داشتند لازم است اسلام براى همسو و همراه شدن با هجوم غربى که جهان نگرى و فلسفه و ایدئولوژى خاص خود را دارد، تعدیل و نوسازى شود. این جریان، طیف وسیعى از اندیشه وران و جنبش‌هاى اسلامى را در بر مى‌گیرد؛

فقهای شیعه براى تقیه بر حسب حکم و یا موضوع به اعتبارات مختلف تاکنون اقسامى را ذکر کرده‌اند، مانند تقیه واجب، مستحب، مکروه، حرام و مباح که به حسب حکم تقسیم شده است و یا مانند تقیه خوفى و مداراتى. در این مقاله براى نخستین بار تقسیم جدیدى از تقیه بیان شده است و آن تقیه فردى و سیاسى است. این تقسیم بندى بدیع مى‌تواند محور پژوهش‌هاى فقهى جدیدى قرار گیرد.

مسئله ثبات یا تغیّر گزاره‌هاى اخلاقى ـ سیاسى در علوم مختلفى هم‌چون فلسفه، اصول فقه، کلام و... از منظرهاى متفاوتى بحث و بررسى شده است. در این مقاله تلاش شده ضمن بررسى منابع گزاره‌هاى اخلاقى ـ سیاسى (حکمت عملى)، مفاهیمى هم‌چون عقل عملى، مشهورات، سیره عقلا و رابطه «باید با هست» مورد کنکاش قرار گیرد تا زمینه مناسبى براى تقریب ذهن به مسئله ثبات یا تغیّر این گزاره‌ها فراهم گردد. در نهایت، گزاره‌هاى اخلاقى ـ سیاسى به گزاره‌هایى که ناشى از سیره عقلا و حکم عقل است، تقسیم شده است که قسم نخست، خاص و نسبى و قسم دوم، عام و جهانْ شمول تلقى شده‌اند.

کتاب «الابعاد السیاسیة لمفهوم الامن فى الاسلام»[1] که در سلسله رساله‌هاى دانشگاهى و از سوى مرکزى که به اسلامى‌سازى دانش اهتمام دارد به چاپ رسیده، حلقه‌اى از سلسله کتاب‌هایى است که در ذیل پروژه «روابط بین الملل در اسلام» انجام شده است. مرکز جهانى اندیشه اسلامى، که مرکز آن در ویرجینیاى ایالات متحده امریکا قرار دارد، گروهى پژوهشى در قاهره تشکیل داده است تا به مطالعه و پژوهش در زمینه روابط بین الملل در اسلام بپردازد. ریاست این گروه پژوهشى به عهده دکتر نادیه محمود مصطفى است. کتاب از یک مقدمه و دو باب، که هر باب مشتمل بر فصول و مباحثى است، تشکیل شده است. ابتدا فهرست مطالب کتاب را مرور مى‌کنیم و سپس به معرفى مباحث و محتواى آن مى‌پردازیم. قبل از آن گفتنى است که نویسنده کتاب، دکتر مصطفى محمد منجود استاد علوم سیاسى در دانشکده اقتصاد و علوم سیاسى دانشگاه قاهره است. [1] مشخصات کتاب شناختى اثر حاضر به این شرح است: مصطفى محمود منجود، الأبعاد السیاسیّة لمفهومالأمن فى الاسلام، المعهد العالمى للفکر الاسلامى، القاهرة، 1417ه .

دولت موقت متشکل از نیروهاى ملى (جبهه ملى) وملى ـ مذهبى (نهضت آزادى) بود. به نظر مى‌رسد رفتارهاى سیاسى این دولت از پیشینه‌ها وگرایش‌هاى فکرى ومحفلى آنها نشأت مى‌گرفت. براى تبیین مسأله در این مقاله، ویژگى‌هاى فکرى وعقیقى این دو محفل ومواضع سیاسى آنها در قالب دولت موقت ونیز مقایسه ویژگى‌ها ورفتارهاى سیاسى آنها ارائه شده است.

سکولاریسم هم مانند هر پدیده بشرى با چالش‌هاى جدّى بلکه حیاتى مواجه است و تنها در جهان اسلام است که این چالش قابل رؤیت است. ناتوانى اندیشه سکولار از ارائه تعریف جدید و هویت مدرن براى مسلمانان، ناتوانى در شناخت صحیح و گذار جوامع اسلامى به دنیاى مدرن و از همه مهم‌تر بحران زایى صهیونیسم یهودى براى غرب؛ از جمله موارد بى‌شمار چالش سکولاریسم در جهان اسلام است. سکولاریسم غربى هم چون حمله مغولان به دنیاى اسلام به تدریج رو به اضمحلال خواهد رفت. باید توجه داشت که این رویکرد انتقادى به سکولاریسم، هرگز ماهیت پست مدرنى ندارد. گرچه، رویکردهاى پست مدرنى انتقادى است، ولى هر انتقادى هم لزومآ پست مدرن نیست.

نظریه «زوال اندیشه سیاسى در اسلام وایران» در سال 1373 در قالب کتابى با همین عنوان به چاپ رسید واز همان زمان درباره این موضوع در مطبوعات وکتب مربوط به اندیشه سیاسى واکنش‌هاى متفاوتى نسبت به آن وجود داشته است. نظریه «زوال اندیشه سیاسى در اسلام وایران» از معدود نظریه‌هاى منسجمى است که با روش مشخص مى‌کوشید تا خطوط کلى تاریخ اندیشه سیاسى (و به طور کلى تاریخ اندیشه) را در ایران ترسیم کند. طبیعى است که این نظریه موافقان ومخالفانى داشته باشد واساساً با همین بحث ونقدهاست که اندیشه در کشور ما نشاط وپویایى مى‌یابد. در شماره 24 فصلنامه علوم سیاسى مقاله‌اى با عنوان «گزارشى از ارزیابى تحلیلى ـ انتقادى نظریه زوال اندیشه سیاسى در اسلام وایران» از دکتر سید محمدناصر تقوى انتشار یافته است که هدف از مقاله حاضر، بحث وبررسى در باب موضوعات وادعاهاى مطرح شده در آن مى‌باشد.

پیش از آن‌که روش و رویکرد خودم را براى درک این مقوله و ابعاد مختلف آن ارائه دهم و در این باب که این چرخش اخلاقى چه معنایى دارد و پیامدها و تبعاتش براى حوزه‌هاى معرفتى و از جمله علوم اجتماعى چیست، به بحث بپردازم، لازم است متذکر شوم که چرخش اخلاقى چیزى فراتر از تطور و تحول در حوزه معرفت و علوم اجتماعى است؛ یعنى صرفاً ناظر به یک تحول روش شناسانه و معرفت شناسانه در حوزه‌هاى معرفت نیست.) چرخش به سوى مقوله‌هاى اخلاقى یا توجه به اخلاق و ارزش‌ها به طور کلى یکى از این طریق ابعاد چرخش اخلاقى را مشخص مى‌کند؛ یعنى این چرخش هم شامل چرخش‌هاى صورى و هم شامل چرخش‌هاى محتوایى و اخلاقى است. اخیراً مقاله‌اى را در باب چرخش اخلاقى در اقتصاد مى‌خواندم، تمرکز و توجه نویسنده مقاله نیز همین بود؛ یعنى جنبه معرفت شناسانه وروش شناسانه نداشت و بحث او این نبود که به لحاظ روشى اهتمام و توجه به اخلاق و اخلاقیات چه تبعاتى دارد و چه روش‌شناسى اقتصادى جدیدى براى ما ایجاد مى‌کند، بلکه مسئله اصلى در این زمینه توجه و حساسیتى بود که اهل اقتصاد و اهل تجارت در اعمال‌شان به اخلاقیات نشان مى‌دهند.

بحث حاضر حاصل نشست علمى با موضوع صورت‌بندى امنیت ملى در حوزه فقه سیاسى است که در تاریخ 12/3/84 در پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسى پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى برگزار شده است.