مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

آن چه فلسفة دین هگل نامیده می شود حاصل نگاه فلسفی وی به دین است. در نظام فلسفی هگل، هنر، دین، و فلسفه در بخش روح مطلق قرار دارد. هنر نمود حسی، دین نمود تمثّلی، و فلسفه صورت عقلی (مفهوم) امر مطلق است. این سه مقوله در نسبتی دیالکتیکی با یک دیگر قرار دارند. دین آنتی تزِ (وضع مقابل) هنر، و فلسفه سنتز (وضع مجامع) هنر و دین است. مهم ترین تحولی که به وسیلة هگل، دربارة دین، در تاریخ تفکر پدید آمد پیدایش نگاه تاریخی به دین بود. هگل دین را در سیر تطور روح در تاریخ، در نسبت با تمامی مقولات و در کنار سایر عناصر سازندة فرهنگ می بیند. وی در درس گفتارهایی دربارة فلسفة دین، به نحو جزئی تر ادیان بزرگ تاریخی را براساس طرح گستردة خود تحلیل می کند. هگل در تفسیر تاریخی خود از ادیان ابتدا از ادیان شرق آسیا، به منزلة ادیان طبیعی، شروع می کند و پس از بررسی ادیان ایرانی، شرق میانه، یونانی، و یهودی، که آن ها را ادیان روحانی می نامد، به دین مسیحیت می رسد و آن را دین مطلق و منزل می نامد.

دیوید هیوم فیلسوفی است متمایل به تجربه گرایی، شیفته روش و نتایج علم نیوتنی، مشتاق ابداع روشی نظیر روش علوم تجربی در قلمرو علوم انسانی، علاقمند به چالش در برابر دین، آگاه به تنگناهای تجربه باوری، و خواهان کمّی سازی و دقت ریاضی در استدلال های مربوط به عقاید دینی. فلسفه هیوم به شدت تفسیرپذیر است، چندان که گروهی او را شکاک و دسته ای او را طبیعت گرای بر کنار از شکاکیت می شمارند. از نظر او مطالعه درباره عقاید دینی باید از روشی تبعیت کند که یگانه راه تحقیق درباره امور واقع است. این روش استنتاج علّی نام دارد. اتخاذ این روش، امکان تبیین علّی واقعیات جهان و پیش بینی آنها را فراهم می کند. از نظر او با استفاده از این روش می توان به داوریهایی درباره جهان و عقاید دینی رسید که به اندازه کافی دقیق و قابل توافقند، به طوری که می توان اعتبار نتایج این استدلال ها را به وسیله محاسبات عددیِ معمول در حساب احتمالات معین ساخت. در عین حال دغدغه او در خصوص توجیه قضایای علمی و عقیدتی او را به پذیرش عقایدی می کشاند که توجیه ناپذیرند. این عقاید در سرنوشت آدمی جای دارند و باور به آنها دلیلی ندارد تا آن دلیل را بتوان نقادی کرد. طبیعت گرایی هیوم به ویژه در رساله درباره طبیعت آدمی و گفتگوهایی درباره دین طبیعی در کنار دلبستگی او به تجربه باوری به شکاکیت معتدل انجامیده است که چیزی جز تفطن به تنگناهای تجربه باوری در کنار تمایل به کمّی سازی لایه های روئین معرفت و عرضه دقیق آنها نیست. شکاکیت معتدل او در مطالعه عقاید دینی از اعتدال خارج شده، و تسامحاتی را که در عرصه های دیگر صورت می دهد ترک گفته و در بررسی باورهای دینی جانبدارانه بحث می کند. هیوم با نقد برهان نظم و ادّله اعتبار اخبار معجزات به کمک روش استنتاج علّی، گمان می کند ادله دین باوری را ابطال کرده است.