مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در میان احادیث معتبر تفسیری – که اغلب از مقام عصمت و امامت معصومین (ع) متأثرند – مواردی مشاهده می‏ شود که در آن‌ها پیامبراکرم (ص) و ائمه هدی (ع)، نه لزوماً با اتّکا به مقام عصمت و علم شخصی خود، بلکه با دقت و تدبّر در واژگان قرآن و استناد به آن‌ها، به برداشت‏ های لطیفی نایل شده‏ اند و این قبیل برداشت‏ ها را از پیروان خود نیز انتظار داشته‏ و گاه، آنان را با عبارات سؤالی- تعجبی مانند: «أما تَقرَأ هذِه الآیَة...؟! أما قَرأتَ...؟! أما قَرَأتَ هذه الآیة؟! اما سَمِعتَ اللهَ یَقوُل؟!» و ... بابت نداشتن این قبیل برداشت‏ها از قرآن، مورد استفهام و احیاناً بازخواست قرار داده‏اند. بازشناسی گونه‌هایی از این احادیث – که در واقع، مصادیقی از «تدبّر» معصومین (ع) در قرآن می‏ باشند و نه تفسیر و تأویل – از آن‌جا که روش‏ ها و الگوهای شایسته‏ ای را در اختیار علاقمندان به تدبّر در قرآن قرار می‏دهد، بسیار حائز اهمیت است. مقاله حاضر، با روش اکتشافی- تحلیلی و با جستجو در تفاسیر روایی، در پی پاسخ به این سؤال است که چه گونه‏‌هایی از تدبّر در قرآن را می‏توان در لابلای احادیث تفسیری معصومین بازشناسی و بسان روش‏ ها و الگوهای تدبّر معرفی کرد. گونه‏ های بازیابی شده عبارتند از: نکته‏‏‏‏‏ یابی از تقدیم‏ و ‏تاخیر کلمات؛ توجه به آیات پسین به منظور دستیابی به معانی واژگان؛ نکته‏‏‏‏‏ یابی از ساختار زبانی واژه ‏ها؛ تبیین آیات با یکدیگر؛ تدبّر در پرتو مخاطبه با قرآن؛ تدبّر‏ در قالب دعا و ....

هدف پژوهش ارائه الگوی مبانی علم‌شناسی در علوم انسانی با معیار قرآن کریم است. این پژوهش از نوع تحقیقات بنیادی است و جهت تحلیل داده‌ها از روش تحلیل محتوای مضمونی به شیوه توصیفی-تحلیلی و با لحاظ احتمالی‌بودن نتایج در جهت پرهیز از تفسیر به رأی قرآن استفاده شده است. در این پژوهش از ارتباط عقلایی بین علوم، الگویی برای مبانی علم‌شناسی در علوم انسانی با معرفت‌بخشی از قرآن کریم استفاده شده است. نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش، مبانی علم‌شناسی با تأکید بر قرآن شناختی را به‌صورت یک سیستم نشان می‌دهد که اجزای آن شامل سه گونهٔ علوم وحیانی، علوم جهانی و علوم انسانی است. در مبحث علوم انسانی در سه بعد خدا، جهان و انسان، می‌توان به مبانی علم‌شناختی رسید که مبدأ و مقصد آن، شناخت انسان است. مبانی علم‌شناسی در علوم انسانی را می‌توان با شناخت و معرفت انسان به خداوند، از طریق شناخت صفات ذاتی، ثبوتی، و حقیقی الهی، با رویکرد تفسیر صادق، شناخت انسان به جهان از آن جهت که جهان کاشف فعل خداوند متعال است، با رویکرد علم نافع و ارزشمند جامع، و شناخت انسان به انسان را از طریق شناخت صفات افعالی، اضافی و خبری با رویکرد علم ثمین غایت‌محور استنتاج کرد.

مکتب انتقال و مکتب تولید و مبادله معنا، دو مکتب مطرح در ارتباطات هستند که از ضریب تأثیر بالایی در نظریه ها و مباحث ارتباطی برخوردارند. این دو مکتب با استمداد از قرآن و به کارگیری روش استنطاق مورد بررسی قرار گرفت.از منظر قرآن نه اثبات گرایی مکتب انتقال و نه تفسیرگرای مکتب تولید و مبادله معنا (به صورتی که این مکتب بیانگر آن است) پذیرفته است؛ بلکه از منظر قرآن فهم و تفسیر مهم دانسته شده و تولید معنا در جامعه ایمانی و در قرآن در چارچوب خطوطی که در قرآن مشخص شده مجاز و معتبر دانسته شده است؛ به گونه ای که تولید معنا در راستای قصد فرستنده حرکت خواهد کرد و نسبیت و بی اعتمادی به پیام را به دنبال نخواهد داشت. از طرف دیگر می توان به رویکرد اخلاقی قرآن اشاره کرد که این دو مکتب در این زمینه حرفی برای گفتن ندارند. سرانجام قرآن بازیابی معنا را در کنار تولید معنا به رسمیت می شناسد و آن را به کار می بندد، و بازیابی را نتیجه به کارگیری روش های همچون انذار، موعظه و توبیخ می داند. روش‌هایی که به دنبال علم آموزی نیست بلکه با استمداد از زبان روح به دنبال یادآوری است.

آموزش قرآن وظيفه و دغدغه‌اي است که همواره مدنظر نظام اسلامي، مسئولان و اساتيد قرآن و محققان حوزه تربيتي و اولياي دلسوز کودکان است و در اين خصوص، با اينکه فعاليت‌هاي خوبي انجام شده، ولي مطابق تحقيقات ميداني هنوز مشکلات عديده‌اي به‌چشم مي‌خورد؛ اين تحقيق به‌منظور ارائة «الگوي مطلوب در آموزش رسمي ‌قرآن دوره ابتدايي ايران» صورت گرفته است. روش تحقيق در اين مطالعه، روش کيفي بوده و جامعه نمونه شامل تمام اسناد بالادستي و متخصصان کشوري آموزش قرآن ابتدايي است. روش نمونه‌گيري در اين تحقيق، روش هدفمند بوده و انتخاب افراد نمونه، تا به حد اشباع نظري ادامه يافته است. در روش گرد‌آوري داده‌ها نيز متناسب با پرسش‌هاي پژوهشي، از ابزارهاي متنوع و مختلفي استفاده شده است. نتايج اين تحقيق بدين شرح است: 1. عناصر آموزش مطلوب قرآن دوره ابتدايي عبارت‌اند از: اهداف، محتوا، معلم، نهادهاي ديگر، نظام ارزشيابي، شيوه‌هاي تدريس، مديريت امور قرآني جامعه، وسايل و رسانه‌هاي آموزشي و رسم‌الخط، قرآن‌آموز، فضاي معنوي- فيزيکي و زمان متناسب تدريس؛ 2. در کنار کمّيت‌هاي آموزشي، يعني عناصر آموزشي، رعايت کيفيت، يعني ويژگي‌هاي هر يک از عناصر آموزشي هم لازم است؛ 3. ارائة الگوي مطلوب در زمينه آموزش رسمي درس قرآن ‌دوره ابتدايي در ايران.

انس با قرآن تأثیرات فراوانی در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها دارد، قرآن سرشار از معرفت های الهی است و هرکس که با آن همنشین شود، هدایت در دل او تثبیت می‌گردد و او را از گمراهی نجات می‌دهد که این امر جز با توجه و تدبر در قرآن کریم به دست نمی‌آید. هنر قرائت قرآن به شرط جامع بودن، بسیار تأثیرگذار است و باید روی آن کار شود. صوت و لحنی که لازمه قرائت قرآن است همانطور که در احادیث هم داریم باید مطابق با اصوات و الحان عربی باشد ابداع و کثرت در این الحان حدودی دارد و آن حد نیز شأن قرآن است، یعنی صوت و لحن قاری نباید از شأن قرآن خارج شود، همچنین الحان باید منطبق بر معانی آیات باشد. در این پژوهش که با شیوه توصیفی و برای گردآوری اطلاعات از روش میدانی استفاده شده است نویسنده سعی نموده تا به نقش هنر قرائت در قرآن در سه فصل بپردازد و راه های رسیدن و توضیحاتی پیرامون ریشه های قرائت و انس در قرآن و انس در قرآن از دیدگاه علما و معصومین را مورد بررسی قرار دهد. همانطور که ملاحظه می شود در فصل اول به کلیات و مفاهیمی پیرامون هنر قرائت قران پرداخته شده است؛ در فصل دوم به تحلیل هنر قرائت قران و ابعاد آن می پردازیم؛ در فصل سوم نیز تحلیل رابطه قرائت و انس را مورد بررسی قرار داده است. در نتایج این پژوهش به این موضوع دست یافتیم که هنر قرائت نقش بسزایی در انس با قرآن داشته است.

احادیث ائمه اطهار )ع) همراه قرآن کریم به تصریح حدیث ثقلین برنامه سعادت زندگی بشر را بنیان نهاده‌اند و انسان را از گمراهی و ضلالت به سوی روشنایی هدایت می‌کنند، از این رو شناخت حدیث و بکار بردن آن برای هدایت انسان ضروری است، در این بین گروهی از احادیث که آن را پیامبراکرم (ص) از قول خدا گزارش کرده است (ر.ک؛ شیخ بهایی، 1429، 24؛ جرجانی، 1370، 37؛ میرداماد،1311، 204؛ تهانوی، 1996، 629) به احادیث قدسی شهرت دارند؛ این نوع از احادیث به علت ارتباط مستقیم باخدا اهمیت خاص پیدا می‌کنندحدیث: «وَ قَالَ الصَّادِقُ (ع)‌ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی آدَمَ (ع) یَا آدَمُ إِنِّی أَجْمَعُ‌ لَکَ الْخَیْرَ کُلَّهُ فِی أَرْبَعِ کَلِمَاتٍ وَاحِدَهٌ لِی وَ وَاحِدٌ لَکَ وَ وَاحِدَهٌ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَ وَاحِدَهٌ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ النَّاسِ فَأَمَّا الَّتِی لِی فَتَعْبُدُنِی وَ لَا تُشْرِکُ بِی شَیْئاً وَ أَمَّا الَّتِی لَکَ فَأُجَازِیکَ بِعَمَلِکَ أَحْوَجَ مَا تَکُونُ إِلَیْهِ‌ وَ أَمَّا الَّتِی فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فَعَلَیْکَ الدُّعَاءُ وَ عَلَیَّ الْإِجَابَهُ وَ أَمَّا الَّتِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَ النَّاسِ فَتَرْضَی لِلنَّاسِ ‌مَا تَرْضَی لِنَفْسِکَ.» (ر.ک؛ صدوق،1413؛ ج ‌4؛ 405): فرمود که: خدا عزوجل به آدم وحی کرد که من همه سخنان را در چهار کلمه برایت گرد آورم، عرض کرد: پروردگارا، آنها را چیستند؟ فرمود: یکی از آن من است و یکی از آن تو است و یکی میان من و تو است و یکی میان تو و مردم است، عرض کرد: پروردگارا، آنها را بیان کن تا بدانم، فرمود: آنکه از آن من است، مرا عبادت کن و هیچ چیز را شریک من مدان، آنکه از آن تو است من تو را به کردارت پاداش دهم در وقتی که بدان نیازمندتری و اما آنکه میان من و تو است، بر عهده تو است که دعا کنی و بر من است که اجابت کنم و اما آنکه میان تو و مردم است، به پسندی برای مردم آنچه برای خود می‌پسندی.

پایان‌نامه‌ی حاضر، به بررسی دیدگاه‌های مفسران، اصولیان و قرآن پژوهان در باب عام و خاص و مطلق و مقید و نیز میزان تأثیرگذاری آن ها در اختلاف‌های تفاسیر به خصوص تفاسیر فقهی و پیامدهای آن پرداخته است. با بررسی تطبیقی دیدگاه اصولیان، مفسران و قرآن پژوهان، اختلاف‌نظر چندانی در تعریف عام و خاص، مطلق و مقید مشاهده نشد، بیشترین اختلاف در انواع مخصص‌ها (قیاس، اجماع، عرف) می‌باشد. از زمان شیخ بهائی به بعد انواع عموم به صورت صریح و فزاینده وارد مباحث فقهی و اصولی شده است و اختلاف در تعریف‌ها، مصادیق و احکام، تقسیم عموم به سه قسم استغراقی، مجموعی، بدلی و مسائلی از این قبیل آمده است.اصولیان شیعه معتقدند؛ قرآن و سنت بر بطلان قیاس، عرف و اجماع بدون تأیید امام معصوم (علیه‌السلام) دلالت دارد. گرچه شیعه تنقیح مناط را معتبر دانسته‌اند؛ لکن اختلاف در مصادیق عام و خاص و مطلق و مقید تا حد زیادی منشأ اختلاف در تفاسیر فقهی شده است؛ از سوی دیگر گاهی مراد واقعی عمومات و مطلقات، از ابتدا روشن نبوده شرایط زمانی و مکانی سبب روشن شدن تقیید مطلق و تخصیص عام شده است؛ رعایت و به‌کارگیری اصول و قواعد عام و خاص و مطلق و مقید تأثیر بسزایی در فهم قرآن ورفع اختلاف ها دارد.

محمد ارکون از پیشتازان نواندیشی معاصر در دنیای اسلام است که روشهای سنتی در پژوهش‌های اسلامی و قرآنی را برنمی‌تابد و خواستار تحول بنیادین در این زمینه است. بنابر آرای معرفتشناختی وی، اولاً اندیشه و دانش، محصول زبان به عنوان یک کنش اجتماعی محسوس است؛ ثانیاً دوگانه‌های مطرح شده در عقل اسلامی، مثل ایمان و کفر، تقدسی ندارند؛ ثالثاً باید به سوی نااندیشده‌های عقل اسلامی مثل نقش خیال و اسطوره در متن، حرکت کرد. از سوی دیگر، بنابر آرای قرآن‌شناختی او، اولاً زبان قرآن، اسطوره‌ای است؛ و ثانیاً بخشی از متن قرآن کنونی، دوگانه انگارانه، ایدئولوژیکی و تفسیری است. نوشتار حاضر، این مبانی را به نقد کشیده شده و نادرستی آنها را عیان کرده است

بخشش طی سه دهه گذشته توجه بسیاری از پژوهشگران غربی مطالعات روانشناسی را به خود جلب کرده و در میان تعاریفی که از آن ارائه شده، تعریف انرایت در زمره پراستنادترین تعاریف است، اما تاکنون پژوهشی در راستای دریافت تعریفی روان‌شناختی از بخشش مبتنی بر آیات قرآن و مقایسه آن با تعریف انرایت، صورت نگرفته است. هدف از این پژوهش دریافت تعریف، ارائه مدل نظری و مفهوم‌پردازی روان‌شناختی بخشش مبتنی بر آیات قرآنی و مقایسه آن با تعریف انرایت بود. رویکرد کلی پژوهش از نوع کیفی و روش گردآوری داده‌ها به‌صورت کتابخانه‌ای و مبتنی بر فرهنگنامه موضوعی قرآن کریم بود. آیات مرتبط پس از استخراج به روش تحلیل محتوای کیفی پنهان و استقرائی جهت تعیین مؤلفه‌های مرتبط با بخشش بررسی شدند و درنهایت از شش مؤلفه استخراج‌شده، تعریف پیشنهادی همراه با مدل نظری ارائه شد. تعریف دریافت‌شده مبتنی بر شش مؤلفه مذکور حاکی از آن است که علیرغم محفوظ بودن حق انتقام، بخشیدن به معنای عفو کردن فرد خاطی از مجازات و نیازمند پرهیز از واکنش آنی، صبر در برابر ناعدالتی واردشده، نیکی به فرد خاطی و طلب آمرزش برای اوست. بررسی تطبیقی، دو تعریف را همسوی با یکدیگر نشان داد و تعریف و مدل نظری ارائه‌شده می‌تواند در پژوهش‌های آتی بررسی و استفاده شود. همچنین، این پژوهش اهمیت توجه بیشتر به قرآن به‌واسطه ظرفیت بسیار غنی آن جهت استخراج آموزه‌های روان‌شناختی را مطرح می‌کند.

< p>بررسی زبان قرآن کریم از دریچۀ جنسیت، یکی از رویکردهای نوین در مطالعات زبان‌شناختی قرآن پژوهان معاصر است. در پژوهش حاضر، شاخص‌های زبان جنسیّت‌زده عربی و نمود آن در زبان قرآن بررسی شده است. زبان جنسیّت گرا، زنان و مردان را به‌طور نابرابر بازنمایی می‌کند، لذا یکسری سوگیری و تعصب به سمت یک جنس صورت می‌پذیرد و جنس دیگر مورد تبعیض واقع می‌شود. با توجّه به اینکه زبان یکی از مؤلفه‌های مهمّ فرهنگ در هر جامعه‌ای به شمار می‌رود، کاربرد مصادیق جنسیّت‌زدگی، می‌تواند بر جایگاه زنان و مردان، در فرهنگ و جامعه تأثیر مستقیم داشته باشد. اساس این پژوهش، ارائۀ یک‌سری اطلاعات به منظور آگاه کردن اذهان در مورد جنسیّت‌گرایی زبان عربی است. لذا تلاش شده است که زبان عربی و عربی قرآنی، از منظر زبان‌شناسی جنسیّت به عنوان زبانی‌جنسیّت‌گرا مورد بررسی قرار گیرد. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی- تحلیلی است؛ زیرا جنسیّت‌گرا بودن زبان قرآن را از طریق جمع‌آوری شواهد زبانی در متن آن، توصیف می‌کند؛ و تبعیض جنسی در زبان عربی موجود در قرآن را انعکاس می‌دهد. نتایج این پژوهش نشان دادند تردیدی نیست که زبان عربی، زبانی حساس به جنسیّت است و صیغۀ مذکر در واژگان و الفاظ آن غالب است، اما مهمّترین ویژگی آن قدرت تولید معنای گسترده و تأویل پذیری آن است، که به این زبان توانایی بسیار در تولید دلالات یا قرائت‌های مساوات‌طلبانه را می‌دهد. از طرفی هدف اصلی قرآن هدایت مردم است ﴿هدیً للمُتَّقینَ﴾(البقره:2) و بین تذکیر و تأنیث در زبان عربی و زن و مرد در جامعۀ انسانی تفاوت وجود دارد.